K o m m u t a t s I ya t I z I m L a r I

5.4. Vaqt kommutatsiya bloki 
 
FKBda faqat bir xil nomli (sinfazli) kanallarni kommutatsiyalash 
imkoni bor. Shu sababdan faqat FKB negizida qurilgan kommutatsiya 
maydonlari amaliyotda keng qo‘llanilmaydi. Kiruvchi va chiquvchi 
liniyalar o‘rtasida vaqt kanallarini qayta guruhlash uchun vaqt 
kommutatsiyasi bloklari (VKB) ishlatiladi. 
Raqamli kanallarning vaqt bo‘yicha kommutatsiyasi bitta t
i
vaqt 
oralig‘ida, boshqa t
j
vaqt oralig‘i davomida kelib tushuvchi axborotlarni 
uzatish imkoniyatini ta’minlanishidan iborat bo‘ladi. Axborotlarni kelib 
tushishi va chiqarilishi vaqt bo‘yicha qayd qilinganligi uchun 
kommutatsiya jarayoni albatta axborotlarni
i
j
t
t
t



vaqti davomida 
saqlashni ham o‘z ichiga oladi.
Raqamli uzatish va axborotlarni yo‘q bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik 
tamoyillariga muvofiq bu vaqt 
i
T
t


bitta davr davomiyligidan ortib 
ketmasligi kerak. Vaqt bo‘yicha kommutatsiya jarayoni 5.10a- rasmda
ko‘rsatilgan. Raqamli kanallarning vaqt bo‘yicha kommutatsiyasi VKB da 
DMS 
X 
ASh 
BSh 
1 
ASh BSh 
1 
1 
M 
M 
DMS 
DMS 
АSh BSh 
N 

---

130 
bajariladi, (5.10b- rasm), u boshqaruvchi adresli axborot 
)
(
5
1
y
y

ni kelib 
tushishida kiruvchi X traktning istalgan
1
,
1
,
c
i
k
j

kanalining chiquvchi
Z kanalining istalgan
2
,
1
,
c
j
k
j

kanali bilan kommutatsiyasi amalga 
oshiriladi (
2
1
,
c
c
– kiruvchi va chiquvchi traktlar kanallarining tegishli 
soni). Demak VKB o‘zining kommutatsiya imkoniyatlari bo‘yicha 
2
1
c
х
c
kommutatoriga ekvivalentdir. VKB ning tarkibiy ekvivalenti va shartli 
belgilanishi 5.10 v va g - rasmlarda keltirilgan.
 
5.10- rasm. Vaqt kommutatsiya jarayoni 
Kommutatsiyaning 
zamonaviy 
raqamli 
tizimlari 
VKB 
idan 
axborotlarni saqlash vazifasi, ma’lumotlarni saqlashga erkin (to‘g‘ridan–
to‘g‘ri) kirish bilan xotiralovchi qurilma (XQ) yordamida amalga 
oshiriladi (5.11 a- rasm.). Bu XQ va VKB ham ikkita usulda ishlaydi:
1. Ketma – ket yozuv va erkin tanlov. 
2. Erkin yozuv va izchil tanlov.
Birinchi usul (



;
) ni ikkinchisi – (


;

) ni bildiradi. Birinchi 
holda kiruvchi raqamli trakt VKB ning axborot shinalari (ASH) ga 
kiritiladi va raqamli kanallar bo‘yicha kelib tushuvchi axborotlar esa 
birinchisidan boshlab XQ ning yacheykalariga ketma-ket yoziladi. Bunda 
odatda yacheyka tartib raqami band qilingan raqamli kanalning uzatish 
tizimi davridagi vaqt oralig‘ining tartib raqamiga mos keladi. Yozuv 
manzili adres shinasiga (ASH) odatda kanallar hisoblagichidan kelib 
tushadi.
VKB 
t
i
t
j 
t
i
t
j 
а) 
VKB 
b) 
g) 
С
2 
С
1 
v) 
Х
1 
Х
N 
y
s 
Z

---

131 
5.11- rasm. VKB dagi xotirlovchi qurilma 
Erkin tanlovda XQ ning belgilangan yacheykasiga murojaat qilish 
amalga oshiriladi, uning A
y
adresini boshqaruvchi qurilma ishlab chiqaradi 
(5.11b – rasm). k
i
kanalining k
j
kanali bilan vaqt bo‘yicha kommutatsiya 
jarayoni quyidagi tartibda o‘tadi. ASh ga yozish usulida adreslar 
hisoblagichidan ti vaqt oralig‘i davomida i – yacheykaning adresi kelib 
tushadi, unga k
j
kanalida uzatilayotgan axborotlar yoziladi, t
j
da esa j – 
yacheykasini adresi kelib tushadi, unga k
j
kanalida uzatilayotgan 
axborotlar yoziladi. O‘qish usulida ASh ga BQ dan t
j
oralig‘i davomida j – 
yacheykaning adresi kelib tushadi va unga yozilgan axborotlar k
j
kanaliga 
ko‘chiriladi. Xuddi shunga o‘xshash t
j
oralig‘i davomida ASh dan BQ ga i 
– yacheykasining adresi kelib tushadi va unga yozilgan axborotlar kj 
kanaliga ko‘chiriladi. Shunday qilib, k
j
va k
j
kanallari o‘rtasida o‘zaro 
axborotlarning almashuvi amalga oshiriladi, ya’ni to‘liq dupleks 
bog‘lanishi o‘rnatiladi (5.11b – rasm). 


;

rejimida yozuvlar adresi boshqaruvchi qurilma yordamida 
ishlab chiqiladi, kiruvchi trakt kanallariga birini orqasidan boshqasi kelib 
tushuvchi axborotlar esa umumiy holda ketma - ket joylashgan 
yacheykalarga emas, balki chiquvchi traktning tegishli kommutatsiya 
BSh 
А.Sh 
М.Sh 
ХQ 
1 
С 
VKB 
VKB 
М.Sh 
BSh 
М.Sh 
t
i

t
j
t
i

t
j
1
1 (
i
) 
1 (
j
) 
С 
(
i
) (
j
)
(
j
) (
i
)
М.Sh 
А.Sh 
М.Sh 
VKB 
& 
& 
1 
С
е 
АS 
P
r 
b) 
Yo/O' 

---

132 
qilayotgan kanallariga yoziladi. XQ ni o‘qishda murojaat adreslari 
hisoblagich yordamida ishlab chiqiladi. XQ va xotiraning barcha 
yacheykalarida joylashtirilgan ma’lumotlar, birinchidan boshlab ketma - 
ket tarzda chiquvchi traktning nomeriga mos ravishda o‘qiladi.
k
i
va k
j
kanallari kommutatsiyasi jarayoni quyidagi tartibda o‘tadi. Yozuv 
rejimida t
i
oralig‘i davomida ASH ga boshqaruv qurilmadan j – 
yacheykasining adresi kelib tushadi, unga k
j
kanali axboroti yoziladi. 
Shunga muvofiq t
j
oralig‘i davomida ASh ga i- yacheykasi adresi kelib 
tushadi, unga k
j
kanali axboroti yoziladi. Axborotlarni o‘qishda j 
yacheyka t
j
oralig‘ida, i – esa - t
i
oralig‘ida hisoblanadi. Shunday qilib, 
ikkita raqamli kanallarning to‘liq dupleksli birlashuvi o‘rnatiladi. 
XQ ning ikki turi mavjud: doimiy va operativ. Doimiy xotira 
qurilmalarini VKB ni qurish uchun ishlatib bo‘lmaydi, chunki 
kommutatsiyalanadigan kanallar bo‘yicha keladigan axborotni yozish, 
saqlash va o‘qish zarur bo‘ladi. Raqamli kanallarni vaqtli 
kommutatsiyasining amalga oshirish xotiraning kerakli hajmini aniqlash, 
sanoat ishlab chiqarayotgan OXQ ning turini tanlash, xotirani tashkil 
qilish, tez harakatlanuvchi VKB ga talablarni hisobga olish, VKB 
xotirasiga axborotlarni kiritish/chiqarish usullarini tanlashdan iboratdir. 
Xotiraning kerakli hajmini aniqlash traktda tashkil qilinayotgan 
raqamli kanallar soni, bir kanalda uzatilayotgan kodli so‘zlarning uzunligi, 
hamda VKB ish rejimidan kelib chiqqan holda bajariladi. Agar kiruvchi 
va chiquvchi traktning S
1
va S
2
kanallarining soni bitta l kanali kodli 
so‘zining uzunligiga teng bo‘lsa (odatda standart qayd etilgan o‘lchamlar),
unda ikkita ishlash usuli uchun uning kerakli hajmi, (



;
) rejimida -



1
*
C
V