K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

Genlar dreyfi - (genetik - avtomatik jarayonlar).  Tabiiy tanlashga bog‘liq 
bo‘lmagan holda genlar chastotasining tasodifiy o‘zgarishi genlar dreyfi yoki genetik 
- avtomatik jarayonlar deyiladi. Genlar dreyfi kam sonli yoki alohidalangan 
populyaciyalarda kuchli nomayon bo‘lishi mumkin. Ayrim allellar chastotasi 
tasodifiy hodisalar ta'sirida kamayib, yoqolib ketishi yoki aksincha keskin ortib 
ketishi mumkin. Genlar dreyfining ahamiyatini ham oldindan aytib bo‘lmaydi. Kichik 
populyatsiyalar yoqolib ketishi, yoki mazkur sharoitga moslanuvchanligi ortishiga 
ham sabab bo‘lishi mumkin. 
 Genlar 
dreyfining 
bir 
ko‘rrinishi 
"avlod boshi effektidir". Bu - dastlabki 
populyatsiyadan kichik bir qismining ajralib chiqib, mustaqil rivojlanishi natijasida 
genofondning o‘zgarishidir. Ajralgan kichik populyatsiyada asosiy populyatsiyaning  

---

 
 132
genofondining faqat tasodifiy bir qismigina bo‘ladi. Alohidalanib rivojlanish 
natijasida o‘sha allellar chastotasi ortib borishi, gomozigotalanish kuzatiladi. Natijada 
asosiy populyatsiyalar va uning ajralgan qismi allellar, genotiplar chastotasi orasida 
farq tobora ortib boraveradi. 
Tabiiy-tanlash. Insonlar populyatsiyalarida tabiiy tanlash insonning 
bioijtimoiy mohiyati tufayli o‘zining ijodiy omil sifatida ahamiyatini yoqotgan. 
Odam populyatsiyalarida tanlashning asosan stabillashtiruvchi shakli ta'sir etadi. 
Stabillashtiruvchi tanlash evolyucion o‘zgarishlarga sabab bo‘lmaydi, balki 
avloddan-avlodga populyaciyaning fenotipik stabilligini saqlaydi. 
 
Odam populyaciyalarida : 1-geterozigotalarga qarshi, gomozigotalar foydasiga; 
2-gomozigotalarga qarshi, geterozigotalar foydasiga tanlash shakllari kuzatiladi. 
I.Geterozigotalarga qarshi tanlashga tipik misol qilib ona va pusht (bola) 
organizmlari orasida rezus nomosligini keltirish mumkin. 
 
Rezus-faktor eritrotsit membranasi antigendir. Rezus-faktor musbat va manfiy 
shakllarda uchraydi. Musbat rezus dominant genga bog‘liq. Musbat rezus chastotasi 
evropoidlarda 85%, mongoloidlarda 90-99%ni tashkil qiladi. 
Rezus manfiy ayolda rezus musbat homila rivojlanishi jarayonida, homila (pusht)ning 
rezus-musbat antigenlari yo‘ldosh orqali ona organizmiga o‘tadi va unda antirezus-
antitelolar hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi (37-rasm). Antirezus-antitelolar 
koncentratsiyasi tobora ortib boradi, ikkinchi homiladorlik davrida bu antitelolar 
pusht qoniga o‘tib, uning eritrotsitlari gemoliziga sabab bo‘ladi. Natijada kamqonlik 
rivojlanib, tibbiy yordam ko‘rsatmasa bola o‘lishi mumkin. Shunday qilib insonlar 
populyatsiyalarda rezusga nisbatan geterozigotalar Shunday qilib bezgak kontr 
tanlash omili hisoblanadi. Yo’qotilishi kerak bo‘lgan Hвs alleli kontr tanlash 
natijasida populyatsiyada saqlanib, to‘planib boraveradi. Bezgak kasalligi tugatilgan 
joylarda albatta tanlashning bu shakli o‘z ahamiyatini yo‘qotadi.