K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 104
RIVOJLANISH BIOLOGIYASI   
 
16-Mavzu. Organizmlarning ko
‘
payishi. Ontogenez. 
 Predembrional rivojlanish  
 
Mashg‘ulotning mazmuni  
Tirik mavjudotlarning xususiyatlaridan biri o‘zini-uzi hosil qilish, o‘zidan 
so‘ng nasl qoldirish, ya'ni ko‘payishdir. Ana shu xususiyat turlarning tabiatda 
saqlanishini ta'minlaydi. 
 
Ko‘payishning jinssiz va jinsiy yo‘l bilan amalga oshuvchi turlari tafovut 
etiladi.  
 
12-jadval 
K O‘ P A Y I SH 
 
 
 
 
 
                                                     
Bo‘linish 
 
 
 
 
                                                                          Endogoniya 
 
 
   
      Bir hujayralilarda                                                    Shizogoniya 
 
 
 
 
 
 
                                                  Kurtaklanish 
 
 
 
 
 
                                                              Sporogoniya 
              Jinssiz 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
              Vegetativ 
 
 
 
      Ko‘p hujayralilarda      
 
                          Poliembrioniya 
 
 
 
 
 
                                                              Sporogoniya 
 
 
 
             
 
 
 
                         Fragmentatsiya 
 
 
 
 
      Bir hujayralilarda                                                Kon’yugaysiya 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
           Kopulyatsiya 
               Jinsiy 
 
 
 
 
 
 
          Otalanmasdan  
 
 
 
      Ko‘p hujayralilarda                                            (partenogenez) 
              Otalanib 
 
                                                                              
 
 
 
 
 
 
                                   Isrofgarchilik, ko‘p energiya sarflanadi 
                    Jinsiy ko‘payish                                                   Genetik xilma-xillikka olib keladi 
 
 
 
                                                              Evolyutsiya uchun foydali 
 
 
 
 
 
 
 
                         Kam energiya sarflanadi 
                   Jinssiz ko‘payish   
 
                         Klonlar  hosil bo’ladi 
 
 
 
 
 
 
                        Genetik bir hillikka olib keladi 
 
 
 
 
 
 
                         Evolyutsion ahamiyati kam 
 
 
 
Jinssiz yo‘l bilan hayvonlar ham, o‘simliklar ham ko‘payadi. Jinssiz 
ko’payishning quyidagi usullari mavjud: bo‘linish, endogoniya, ko‘plab bo‘linish 
(shizogoniy,  sporogoniya, kurtaklanish, vegetativ ko‘payish. 

---

 
 105
 
Bo‘linish yo‘li bilan asosan sodda hayvonlar (amobalar, xivchinlilar), bir 
hujayrali o'simliklar (xlorella, xlamidomonada) ko‘payadilar. Endogoniya usulida 
ichki kurtaklanish kuzatiladi. Masalan, tokosplazmada, ona toksoplazma kurtaklanib, 
avval ikki qiz organizm hosil qiladi, ba'zan esa ichki kurtaklanish jadallashishi 
natijasida juda ko'p qiz organizm paydo bo‘lishi mumkin. 
 
Shizogoniya (ko‘plab bo‘linib ko‘payish) yo‘li bilan sodda hayvonlar 
ko‘payadi. Masalan, bezgak paraziti yadrosi dastlab juda ko‘p mayda bo‘laklarga 
ajralib, keyin ular atrofini sitoplazma o'rab oladi. Natijda bitta hujayradan ko’plab qiz 
hujayralar hosil bo’ladi. 
 
Kurtaklanishda ona organizmda dastlab burtma paydo bo‘ladi. Bo‘rtma o‘sib 
ona organizm shakliga va hajmiga yetgandan so‘ng ajralib, mustaqil hayot kechira 
boshlaydi. Bunday usul bakteriyalarda, achitqi zamburug’larda, so’ruvchi 
infuzoriyalarda, kavakichaklilarda uchraydi. 
 
Spora hosil qilib ko'paysh sodda hayvonlardan sporalilar sinfi vakillarida,   
ko‘p hujayralilardan paporotniksimonlarda uchraydi. Spora - ular hayot siklining bir 
davri bo‘lib, qobiqqa o‘ralgan hujayradan iborat. Keyinchalik bu hujayra ko‘payish 
xususiyatiga ega bo‘ladi. 
 
Vegetativ ko'payishda yangi organizm ona organizmning bir qancha 
 
hujayralari to‘plamidan xosil bo‘ladi. Bu usul bilan  ko‘pajjish juda sodda tuzilgan 
ko‘p xujayralari  hayvonlarda (kavakichaklilar, govaksimonlar, yassi va yumaloq 
jachuvalchanglarda)  hamda ko‘pchilik o‘simliklarda uchraydi. 
 
Vegetativ ko‘payishning o‘ziga  hos  hili - poliembrioniya mavjud. Bunda 
embrion bir necha marta bo‘linadi. Embrionning ana shu bo‘laklaridan keyinchalik 
mustaqil organizm rivojlanadi. Poliembrioniya yani parazitik hayot kechiruvchi 
ayrim arilarning lichinkalarida, sut emizuvchilardan bronenosesda uchratish mumkin. 
Odamda  bir tuxumli egizaklar  tug‘ulishi ham poliexmbrioniya  hisoblanadi. 
 
Demak, jinssiz ko‘payishda bitta organizm ishtirok etib, faqat shu organizmga 
xos belgi va sifatlargina nasldan-naslga o‘tadi. Buning natijasida o‘zgaruvchanlik, 
belgilar kombinatsiyalari chegaralari torayib qoladi. Shunga qaramasdan jinssiz 
ko‘payishda ayrim afzalliklar ham mavjud. Jinssiz ko‘payish oddiy va samarali, 
organizmlarda o‘zlarining juftlariga ehtiyoj kuzatilmaydi. Har qanday joyda nasl 
qoldirish mumkin. Mutatsiya natijasida hosil bo‘lgan ijobiy genlar yig‘indisi doimiy 
holda saqlanadi. Chunki jinssiz ko’payishda genlarning kombinatsiyasi kuzatilmaydi. 
 
Jinsiy ko‘payishda esa bu afzalliklar kuzatilmaydi. Lekin jinsiy ko‘payishdagi 
ota-onalar genlari kombinatsiyasi avlodlarda irsiy xilma-xillikni ta'minlaydi.