K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

10-Mavzu. Irsiy o‘zgaruvchanlik. 
 
Mavzuning mazmuni  
Irsiy o‘zgaruvchanlik genotipik o'zgaruvchanlik deb ham ataladi. Uni 
kombinativ va mutatsion o‘zgaruvchanliklarga ajratiladi. 
Kombinativ o‘zgaruvchanlik. Bunda genlar tuzilishi o‘zgarmaydi, genotipda 
yangi genlar majmuasi hosil bo‘ladi. Jinsiy ko‘payuvchi organizmlarda kombinatsion 
o‘zgaruvchanlikning quyidagi mexanizmlari mavjud: 
1.Meyozda xromosomalarning mustaqil taqsimlanishi; 
2.Otalanish jarayonida xromosomalarning tasodifiy to'plami hosil bo’lishi; 
3.Krossingover natijasida genlar rekombinatsiyalanishi. 
 Jinssiz 
ko‘payuvchi 
mikroorganizmlarda kombinativ o‘zgaruvchanlikning 
o‘ziga xos mexanizmlari: transformatsiya va transduksiya mavjud. 
 
Transformatsiya - hujayra irsiyatning unga yot DNK kirishi natijasida 
o‘zgarishi. (Griffit - 1928, Everi - 1944). 
 
Transduksiya - irsiy ahborotni bir hujayradan ikkinchisiga viruslar 
(bakteriofaglar) orqali ko‘chirilishi. 
Mutatsion o‘zgaruvchanlik - irsiy axborotning tuzilishi va miqdori o‘zgarishi 
natijasida kelib chiqadi. 
 
Mutatsiyalarning sababiga ko‘ra spontan va indutsirlangan mutatsiyalarga 
ajratiladi. 
 
Qanday hujayralarda va hujayraning qaysi qismida o‘zgarishlarga qarab 
generativ, somatik, yadro (xromosoma) va sitoplazmatik mutatsiyalar tafovut etiladi. 
Fenotip o‘zgarishiga qarab: ko‘rinadigan (morfologik, fiziologik) va bioximiyaviy 
mutatsiyalar mavjud. Organizmning hayot faoliyatiga ta’siriga qarab: letal, 
yarimletal,  shartli  letal,  steril,  neytral,  kuchaytiruvchi mutatsiyalar mavjud. Irsiy 

---

 
 65
axborotning qanday tuzilish darajasida o‘zgarishiga qarab: genom, xromosoma va gen 
mutatsiyalari tafovut etiladi.