К. М. Рафиков – Ўзбекистон касаба уюшмалари Федерацияси раиси

товар маҳсулоти
дан, 
реализация қилинган маҳсулот
эса товар маҳсулотидан (реализация 
қилишга мўлжаланган, лекин реализация қилинмаган қолдиқ миқдорига) 
фарқ қилади. Бундан меҳнат унумдорлиги даражасини ялпи маҳсулот 
ҳажмига қараб ҳисоблаш аниқроқ бўлади деган хулоса чиқариш мумкин. 
Бироқ бозор иқтисодиёти шароитларида меҳнат унумдорлигини 
реализация қилинган маҳсулот ҳажми асосида аниқлаш мақсадга 
мувофиқдир. Чунки, тугалланмаган ишлаб чиқариш ва реализация 
қилинмаган маҳсулот қолдиқларининг кўпайиши иқтисодий аҳамиятга эга 
эмас. 
Шунинг учун 
шартли-соф маҳсулот ҳажми
аниқланади. Бунинг учун 
ялпи маҳсулот қийматидан бевосита моддий харажатлар (хомашё, бутловчи 
қисмлар, электр энергияси, ёнилғи ва ҳоказолар) олиб ташланади. Натижада 
бу қиймат таркибида иш ҳақи ва мажбурий тўловлар, асосий фондларнинг 
амортизацияси ва фойда миқдори қолади. 
Соф маҳсулот ҳажми дейилганда эса ялпи маҳсулот ҳажмидан моддий 
харажатлардан ташқари амортизация қийматини ҳам олиб ташлаш 
тушунилади. 
Аммо бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда ҳам нарх-
навонинг ўзгариши соф маҳсулот кўрсаткичи товар ёки ялпи маҳсулотга 
қараганда ҳам кўпроқ таъсир кўрсатади. Шунинг учун 
норматив соф 
маҳсулот 
кўрсаткичи ишлаб чиқилган. Бу индикаторга соф маҳсулот 
кўрсаткичидан фарқли равишда мажбурий тўловлар билан бирга иш ҳақи 
нормативи ва тармоқ бўйича ўртача фойда киритилган. 
Лекин амалиётда бу услубнинг қатор нуқсонлари (маҳсулот барча 
турлари учун иш ҳақи нормативлари тизимини ишлаб чиқиш, иш ҳақи 

---

461 
нормативлари даражасини оширишга мойиллик сабабли меҳнат сарфининг 
ортиши, индикаторнинг корхона пировард молиявий натижалари билан 
боғлиқ эмаслиги ва ҳоказолар) аён бўлди. Шу сабабли уни фақат таҳлил 
мақсадларида ишлатиш ўринли деб ҳисобланади.