К. М. Рафиков – Ўзбекистон касаба уюшмалари Федерацияси раиси

Меҳнат жараён сифатида эса уч таркибий қисмдан иборат: 
1)
меҳнат инсоннинг ижтимоий фойдали фаолияти; 
2)
меҳнат предмети (турли неъматлар яратилишида инсоннинг 
меҳнати нимага йўналтирилганлиги); 
3)
меҳнат предметига таъсир кўрсатиши имконини берадиган меҳнат 
воситалари. 
Меҳнат намоён бўлишининг асоси шакллари қуйидагилардан 
иборат: 
–
инсон ақлий ва жисмоний куч-қувватининг сарф бўлиши – бу меҳнат 
оғирлиги ва асабий-руҳий зўриқиш даражаси билан белгиланади. Ана шулар 
ходимнинг толиқиши ва чарчашини шакллантиради. Инсоннинг меҳнатга 
қодирлиги унинг ўз куч-қувватини сарфлаши даражасига боғлиқдир; 
–
ходимнинг ишлаб чиқариш воситалари билан ўзаро боғлиқлиги. Бу 
меҳнатнинг ташкилий-технологик хусусиятидир. Ушбу боғлиқлик 
меҳнатнинг техникавий таъминоти, технологиянинг мукаммалиги, иш 
вақтининг ташкил этилиши, ходимнинг малакаси ва тажрибаси, у 
томонидан қўлланиладиган меҳнат усуллари билан белгиланади. Меҳнат 
фаолиятининг мазкур мезонлари ходимларнинг махсус тайёргарлиги ва 
малака даражасига ўз талабларини қўяди;
–
ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёнида бир-бири билан ҳам 
горизонтал (меҳнат жамоасида ўзаро), ҳам вертикал (бошлиқ – ходим) 
жихатдан ўзаро боғлиқлиги. Бу меҳнат фаолиятининг меҳнатнинг 

---

28 
кооперациялаштирилганлиги, иш билан бандлар сони ва ҳоказолар билан 
боғлиқ ташкилий-иқтисодий томонини белгилайди. 
Иқтисодиётда “меҳнат” тушунчасига турли нуқтаи назарлар 
мавжуддир. Иқтисодиёт фанида классик мактаб асосчиси 
А.Смит
ўзининг 
“Қийматнинг меҳнат назарияси”да “Меҳнат – қийматнинг ягона манбаси”, 
деб кўрсатган. У буни ибтидоий жамиятда товарлар уларни тайёрлаш учун 
сарф қилинган меҳнат миқдорига мувофиқ алмаштирилганлиги билан 
асослаган. Яъни, олимнинг ҳисоблашича, овчилар томонидан сув қундузини 
ўлжа қилиб олишга кийикни ўлдиришга қараганда икки баравар кўп меҳнат 
сарф қилинган бўлса, битта сув қундузининг нарҳи иккита кийик нарҳига 
тенг бўлиши керак. 
Янги классик мактаб намояндалари меҳнатни капитал ва ер билан 
бирга уч иқтисодий ресурснинг биттаси, деган ғояни илгари сурганлар. 
Уларнинг фикрича, иқтисодий ресурсларнинг ҳажми ишлаб чиқариш 
функциясининг мустақил ўзгарувчилари бўлганлиги учун тенг кучлидир. 
Шунинг учун ишлаб чиқаришда бу ресурсларнинг ҳеч бирига устунлик 
бериб бўлмайди. Бунда умумий даромадда ҳар бир ресурснинг ўз муайян 
ҳиссаси ва ўрни бор: меҳнатники – иш ҳақи; капиталники – фоиз, ерники – 
рентадир. 
Ана шу мактаб вакили