K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

hosil bo‘lishiga ta’siri
Dizel yonilg‘isi yonganida, yonish kamerasi detallarida, klapan-
larda porshen halqalarida, forsunkaning ignasi va korpusida qurum 
hosil bo‘lmasligi kerak. Klapanlarda hosil bo‘lgan qurum ularning 
osilib qolishiga sabab bo‘ladi, yonish kamerasidan issiqlik uzati-
lishini yomonlashtiradi, forsunkalardagi qurumlar yonilg‘ini pur-
kash sifatini yomonlashishiga olib keladi. Porshen halqalarida hosil 
bo‘lgan qurum koksga aylanib, silindrda kompressiyaning buzi-
lishiga olib keladi. Gazlarning karterga o‘tib ketishiga yo‘l ochib 
beradi, motor moyining kuyishi tezlashadi. 
Qurum hosil bo‘lish jarayoniga yonilg‘ining quyidagi xususiyat-
lari ta’sir ko‘rsatadi: yonilg‘ining og‘ir fraksiyaliligi va yuqori qo-
vushoqligi hisobiga to‘la yonmaganligi; yonilg‘i tarkibida yuqori 
molekular smola-asfalt birikmalar, to‘yinmagan uglevodorodlar, 
oltingugurt birikmalari va mexanik aralashmalar borligi; kul ho-
sil qilish xususiyatining yuqoriligi. Shuning uchun dvigatellarda 
qurum hosil bo‘lishining oldini olish uchun yonilg‘ini kerakmas 
qo‘shimchalardan butunlay tozalash yoki ularning miqdorini se-
zilarli darajada kamaytirish lozim. 
Standartlarda qurum hosil bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatuvchi qa-
tor sifat ko‘rsatkichlari me’yorlanadi. Qurum to‘planish tezligi 
yonilg‘ining koks soniga (kokslanuvchanligi), undagi oltingugurt, 
haqiqiy smolalar miqdoriga, uning kul hosil qiluvchanligi hamda 
mexanik aralashmalar miqdoriga, shuningdek, yonilg‘ining lok ho-
sil bo‘lishiga moyilligiga bog‘liq. 

---

80
Koks soni deganda, yonilg‘ining havosiz, yuqori haroratda 
(800–900°C) parchalanib, ko‘mirsimon qoldiq hosil qilish xususi-
yati tushuniladi. Bu ko‘rsatkich dizel yonilg‘ilari uchun 0,05% dan 
oshmasligi kerak. 
Detallarda  qurumdan  tashqari  loksimon  quyqumlar  ham  hosil 
bo‘ladi. Bular to‘yinmagan uglevodorodlar va boshqa birikmalar-
ning yuqori haroratlaridagi oksidlanish muhsulotidir. Bu xususi-
yatni aniqlash uchun tekshirilayotgan 1 ml yonilg‘i namunasi alu-
miniy idishchaga solinadi va 250°C haroratda termostat-lok hosil 
qilgichda bug‘latiladi. Bug‘lanishdan keyin idishchada lok pardasi 
qoladi. Hosil qilingan lok pardasi sovitilib, tarozida tortiladi. Hisob 
10 sm
3
 yonilg‘iga nisbatan bajariladi. Yonilg‘ining fraksion tarkibi 
qanchalik yengil bo‘lsa, shunchalik kam lok hosil bo‘ladi. 
Yonilg‘ining kul hosil qilish xususiyati uning yonmaydigan 
qoldig‘i miqdorini xarakterlaydi. Kul yonilg‘ini 800–850°C haro-
ratda havoda yondirilganida qoladigan mineral qoldiqdir. 
Dizel yonilg‘ilari uchun kul hosil bo‘lishi miqdori 0,01 foizdan 
oshmasligi kerak. Yonilg‘ining kul hosil qilish xususiyati yuqori 
bo‘lishi yonilg‘i apparaturasi va silindr-porshen guruhi detallari-
ning yeyilish darajasini sezilarli darajada oshiradi. 
Yonilg‘i tarkibidagi oltingugurtli birikmalar detallarda ho-
sil bo‘lgan qurum va o‘tirib qolgan yopishqoq jinslarni qotiradi, 
mustahkamlaydi va ularning ko‘chishini qiyinlashtiradi. Masalan, 
tarkibida 0,08 foiz miqdorda oltingugurt bo‘lganida yonilg‘i ishla-
tilganida hosil bo‘ladigan qurum tarkibida 1 foiz oltingugurt bo‘la-
di va chiqindining zichligi 0,03 g/sm
3
 bo‘lsa, yonilg‘i tarkibidagi 
oltingugurt miqdori 1,5 foiz bo‘lganida bu ko‘rsatkichlar mos ra-
vishda 9 foiz va 0,5 g/sm
3
 ni tashkil etadi. 
3. 11. Dizel yonilg‘ilarining turlari va ishlatilishi
Tezyurar dizel dvigatellari uchun yonilg‘ilar 305–82- sonli 
«Dizel yonilg‘ilari. Texnik shartlar» nomli standart asosida ishlab 
81
chiqariladi. Avtomobillarda, ish sharoitiga ko‘ra, uch turdagi dizel 
yonilg‘ilaridan:  Л  (yozgi),  З  (qishki)  va A  (arktik)  ishlab  chiqa-
riladi (3. 1- jadval). Barcha turdagi dizel yonilg‘ilariga belgilan-
gan tartibda va miqdorda qo‘shilmalar qo‘shishga ruxsat etiladi. 
Dizel  yonilg‘isining  barcha  komponentlari  yuqori  turg‘unlikka 
ega bo‘lganligi tufayli ularni uzoq muddat (5 yil va undan ortiq) 
saqlash mumkin. Л markali yonilg‘i tashqi muhit harorati 0°C va 
undan yuqori bo‘lganida ishlatish uchun mo‘ljallangan, З marka-
li yonilg‘i minus 20°C va undan past harorat (sovuq tabiiy iqlim 
mintaqalari)da, A markali yonilg‘i esa minus 50°C va undan past 
haroratli mintaqalarda ishlatishga mo‘ljallangan. 
Dizel  yonilg‘ilari  tarkibidagi  oltingugurt  miqdoriga  qarab 
ikki kichik guruhga bo‘linadi. Birinchi kichik guruhga kiradigan 
yonilg‘ilar tarkibidagi oltingugurt miqdori 0,2 foizdan oshmay-
di, ikkinchi kichik guruhga kiruvchi Л va З markadagi yonilg‘ilar 
tarkibidagi oltingugurt miqdori 0,21–0,50 foizdan, A markada-
gi  yonilg‘ilarda  esa  0,21–0,40  foizdan  ortmasligi  lozim.  Dizel 
yonilg‘ilari  quyidagicha  markalanadi:  Л–0,2–40.  Bunda  Л  yoz-
gi yonilg‘i ekanligini; 0,2 soni yonilg‘i tarkibidagi oltingugurt 
miqdorini (foiz hisobida), 40 soni yonilg‘ining o‘t olish harorati 
(°C)ni bildiradi. Qishki yonilg‘ilarda esa yonilg‘ining qotish haro-
rati  ko‘rsatiladi.  Masalan,  З–0,2–(–35)  markali  yonilg‘ida  minus 
35 soni yonilg‘ining qotish harorati (0°C)ni ko‘rsatadi. Arktik dizel 
yonilg‘ilari markasida esa faqat oltingugurtning miqdori (%) kelti-
riladi, masalan, A–0,4. 
3. 1- jadval