K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

ekstrakt
deb ataluvchi aralashma hosil bo‘ladi va tindirilganida arlashma-
ning quyi qismiga qoramtir qatlam bo‘lib cho‘kadi, bu qatlam ning 
yuqorisida ochiq rangdagi 
rafinat
deb atalauvchi qatlam joyla-
shadi. Rafinatni kontaktli (oqartiruvchi tuproq bilan) tozalash usuli 
yordamida tozalanganda nisbatan sifatli moy olinadi. 
Asfaltsizlantirish
– gudrondan smolali asfalt birikmalarini va 
aromatik polisiklik uglevodorodlarni erituvchilar (suyultirilgan 

---

106
propan) yordamida ajratib olish va cho‘ktirishdir. Shundan so‘ng 
moy distillati selektiv tozalashdan o‘tkaziladi. Bunda kerakmas 
moddalar ekstrakt holatiga, qoldiq moy esa rafinat holatiga o‘tadi. 
Asfaltsizlantirish jarayoni 2,5–4 MPa bosim va 60–85°C haroratda 
bajariladi. 
Parafinsizlantirish
– moy distillatlaridan past haroratlarda 
kristallanuvchi va moyning past haroratdagi xususiyatlarini yomon-
lashtiruvchi parafinli uglevodorodlarni ajratib olishdir. Erituvchi si
-
fatida aseton, dixloretan, suyuq propan kabi organik birikmalardan 
foydalaniladi. Moy erituvchi bilan barcha kerakli haroratgacha so-
vitiladi va filtrlanadi. Parafinlar filtrda qoladi, erituvchi esa moydan 
haydaladi. 
Moylarni tozalash usullarining xilma-xilligiga qaramay, olin-
gan moy har doim ham qo‘yilgan talablarga to‘la javob beradi deb 
bo‘lmaydi. Moy sifatining talab darajasida bo‘lishini ta’minlash 
maqsadida ularning tarkibiga moyning bir yoki bir nechta xususi-
yatlarini yaxshilovchi qo‘shilmalar qo‘shiladi. 
5. 1. 2.
 Moyning vazifasi va turlari
Surkov moylari
deganda, qaynash harorati 350°C dan yuqori 
bo‘lgan uglevodorodlardan iborat neft fraksiyasi tushuniladi. Moy-
lar benzin va dizel yonilg‘isiga nisbatan yuqori qovushoqlikka 
ega bo‘lgan suyuqlik bo‘lib, sariqdan qoragacha rangda bo‘ladi. 
Yonilg‘ilar singari suvdan yengil (20°C haroratdagi zichligi 870–
950 kg/m
3
) bo‘lib, suvda erimaydi. 
Ishlatiladigan moylash materiallarining sifati va mos kelishi 
avtomobilning uzoq vaqt ishonchli ishlashini ta’minlovchi omil-
lardan biridir. To‘g‘ri tanlangan yaxshi sifatli surkov moyi agre-
gatlarning eng noqulay sharoitlarda ham uzoq muddat ishlashini 
ta’minlaydi. 
Moylash materiallari suyuq (moylar) va mazsimon (plastik 
moylar) turlarga bo‘linadi. 
Olinish usuliga ko‘ra moylar quyidagi turlarga bo‘linadi:
107
– mineral moylar – tabiiy holdagi mineral uglevodorodlarni ara-
lashtirish yoki qayta ishlash yo‘li bilan olinadigan moylar. Mineral 
moylarning asosiy qismi (90 foizdan ortig‘i) neftni qayta ishlash 
yo‘li bilan olinadi;
– neft moylari – neft xomashyolaridan olingan tozalangan moy. 
Neft moylari olinish usuliga ko‘ra distillatli, qoldiq va aralash 
bo‘lishi mumkin;
– sintetik moylar – sintezlash natijasida olingan moylar. Ishlab 
chiqarish qimmatligi tufayli ular keng ko‘lamda ishlatilmaydi, eng 
muhim ishqalanish uzellaridagina ishlatiladi;
– o‘simlik moylari – o‘simliklar urug‘ini qayta ishlash yo‘li 
bilan olinadigan moylar. Texnikada kanakunjit, xantal va boshqa 
o‘simlik moylari ishlatiladi;
– hayvonot moylari – hayvonot mahsulotlaridan olinadigan moylar.
O‘simlik va hayvonot mahsulotlaridan olinadigan 
organik moylar-
ning 
moylash xususiyati yuqori bo‘lsa-da, ammo issiqlik ta’siriga 
chidamliligi past. Shuning uchun ular neft moylariga qo‘shib ish-
latiladi. 
Organik moylar yuqori sifatli plastik moylar tayyorlashda ish-
latiladi. 
Plastik moylar mineral yoki organik moylarni quyultirish yo‘li 
bilan olinadigan murakkab tarkibli mahsulotdir. Ulardan juda keng 
foydalaniladi. Organik va mineral moylarning asosiy kamchiligi 
ularni ishlatish mumkin bo‘lgan harorat chegaralari oralig‘ining 
kichikligidir. Harorat –20°C dan past bo‘lganida ko‘p moylar qo-
tib qoladi, 150–200°C haroratlarda ishlatilganida esa tez bug‘lana 
boshlaydi va oksidlanadi. Bu moylar yaramaydigan hollarda sinte-
tik moylardan foydalanish tavsiya etiladi. 
Davlat standarti talablariga binoan, neft moylari ishlatilish so
-
hasiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
– motor moylari (benzinli, dezelli va gaz turbinali dvi ga tellar 
uchun);
– transmission moylar (gidrouzatmalar, gidrodinamik va gidro-
hajmiy uzatmalar uchun);

---

108
– maxsus (turbina, kompressor va boshqa moylar);
– turli maqsadlarda ishlatiladigan moylar. 
Avtomobil agregatlarini moylashda, asosan, motor va transmis-
sion moylardan foydalaniladi. 
Barcha turdagi moylar bir qator vazifalarni bajarishi lozim, ular-
dan eng asosiylari quyidagilardir: detallarning yeyilishini kamayti-
rish; ishqalanishni yengishga sarflanadigan energiyani kamaytirish; 
detallar orasidagi tirqishlarni zichlash (masalan, dvigatel silin-
dri gilzasi va porshen orasidagi tirqishni); qizigan detallarni moy 
tizimi bo‘yicha moy aylanishi hisobiga qisman bo‘lsa-da sovitish; 
ishqalanuvchi yuzalarda hosil bo‘lgan yemirilish mahsulotlarini 
filtrlovchi qurilmagacha surib kelish; metall sirtlarni korroziyadan 
himoya qilish. 
Yuqorida sanab o‘tilgan vazifalarni yoki ularning bir qismi ning 
yetarli darajada uzoq muddat davomida ta’minlanishiga erishish 
uchun moylar bir qator ekspluatatsion talablarga javob berishi 
lozim. Bu talablar ichida eng asosiylari quyidagilardir: moyning 
qotish harorati imkon qadar past bo‘lishi va ishqalanuvchi de-
tallarning ishonch li ishlashini ta’minlovchi qovushoqlikka ega 
bo‘lishi; ishqalanuvchi detallarning yoyilishini sekinlatish uchun 
yaxshi moylash xossasiga ega bo‘lishi; fizikaviy va kimyoviy 
turg‘unligi yetarli darajada bo‘lishi; metallarni korrozion yemi-
rilishdan saqlashi, shuningdek, tarkibida mexanik aralashmalar va 
suv bo‘lmasligi lozim. 
Bundan tashqari, moyning qimmatbaholigi va o‘t olish xavfini 
ham hisobga olish lozim. 
Moy sifatiga qo‘yiladigan ekspluatatsion talablar bir yoki bir 
necha ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi va bu ko‘rsatkichlarning 
qiy mati turli maqsadlarda ishlatiladigan moylar uchun Davlat stan
-
darti asosida me’yorlashtirilgan. Quyida moylarning asosiy sifat 
ko‘rsatkichlarining mohiyatini va bu ko‘rsatkichlarning avtomobil 
dvigatellari va boshqa agregatlarning ishonchli va uzoq muddat 
ishlashiga ta’sirini ko‘rib chiqamiz. 
109
5. 1. 3.