K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

Og‘ir gaz kondensatlarining xossalari
Topilgan 
joyi
Setan 
soni
Friksion tarkib uchun haydash 
harorati, 
°
C
Qovu-
shoqligi,
10
6
 m
3
/s
Zichligi,
kg/dm
3
qaynash
boshlan. 
10% 50% 90%
qay-
nash 
oxiri
Shoxpaxli
50,5
79
139 208 277
314
2,29
0,712
Achak
34–42
103
122 151 242
292
1,16
0,77
Karim
65
50
94
149 257
313
0. 85
0,76
Shatlik
53
111
150 201 308
350
1,74
0,773
Qora-Chop
65
58
108 185 335
353
0,71
0,759
Qator gaz konlaridan olinadigan gaz kondensatlari tarkibida eng 
zararli modda – oltingugurt bo‘ladi. Ba’zi hollarda uning miqdori 
3 foizgacha yetadi va bu gaz kondensatlarini dvigatellarda yonilg‘i 
sifatida ishlatishni cheklab qo‘yadi. Gaz kondensatlari tarkibidagi 
oltingugurtni kamaytirish uchun maxsus texnologiya qo‘llash talab 
etiladi, bu esa gaz kondensatlari ishlab chiqarishni qimmatlashti-
radi. Biroq respublikamizda ishlab chiqariladigan gaz kondensat-
larining tannarxi dvigatellarda qo‘llaniladigan standart yonilg‘ilar 
tannarxidan bir necha marta arzonga tushadi. 
Vodorod yonilg‘ilar. 
Vodorod dvigatellar uchun katta istiqbolga 
ega bo‘lgan yonilg‘i turidir. Chunki u bitmas-tuganmas xomashyo 
bazasiga ega, yonish issiqligi juda yuqori (uning yonish issiqligi 
118 045 kJ/kg ni tashkil etadi), yonish natijasida o‘zidan zaharli 
moddalar (azotdan tashqari) chiqarmaydi va moyning xossalarini 
yomonlashtirmaydi. 

---

100
Vodorodning diffuziyalanish koeffitsiyenti yuqoriligi yonilg‘i 
silindrga har qanday usulda uzatilganida ham bir jinsli aralashma 
hosil qilish, dvigatelning barcha ish rejimlarida uni silindrlarga bir 
tekis taqsimlash imkonini beradi. Vodorod yonganida lok, so‘xta 
va koks hosil bo‘lmaydi, bu esa dvigatel detallarining yeyilishi 
va xizmat muddati nuqtayi nazaridan maqbuldir. Ammo vodorod 
zichligining kamligi tufayli uning hajmiy energiya sig‘imi nisbatan 
pastdir. Vodorodli yonuvchi aralashmaning yonishi benzin-havo 
aralashmasining yonish tezligidan 6 barobar tez amalga oshadi. 
Vodorodning havo bilan 1 : 10 nisbatdagi ishchi aralashmasi nis-
batan samarali hisoblanadi. Vodorod vodorodli aralashmaning quyi 
alangalanish chegarasining kichikligi (vodorod va havo nisbati 
1 : 25) va alangalanish energiyasining juda kamligi (benzinga nis-
batan 12–14 barobar kam) bilan ajralib turadi. Vodorodning bu xu-
susiyatlari ishchi aralashmaning kiritish o‘tkazgichlarida chaqnash 
hosil bo‘lishi, silindrlardagi ishchi aralashmaning belgilangan pay-
tdan avval alangalanishi, yonish jarayonining shiddatli bo‘lishi, 
detonatsiya kabi holatlarni keltirib chiqaradi. Bu holatlar natijasida 
karburatorli dvigateldagi ish jarayoni buziladi. Bundan tashqari, 
vodorodni saqlash va avtomobilga joylashtirish masalasi yechilishi 
lozim bo‘lgan muammolardandir. Masalan, ma’lum zaxira yo‘lini 
bosib o‘tishga yetarli bo‘lgan miqdordagi yonilg‘ini (benzin yoki 
dizel yonilg‘isi) saqlash uchun yonilg‘i bakining massasi 13–15 kg 
bo‘lsa, shuncha yo‘l yurish uchun mo‘ljallangan siqilgan vodorod-
ni saqlash uchun idish tizimining massasi 1300–1400 kg bo‘lishi 
lozim. 
Shu sabablar tufayli vodorodga uzoq kelajakda neftdan olingan 
suyuq yonilg‘ining o‘rnini bosuvchi material sifatida qaraladi. Ho-
zirgi vaqtda vodoroddan suyuq yonilg‘i sarfini kamaytirish uchun 
qo‘shilma sifatida foydalanish ustida ish olib borilmoqda.