K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

MUNDARIJA
KIRISH ..................................................................................... 3
I BOB. NEFT TO‘G‘RISIDA QISQACHA
MA’LUMOT VA UNDAN OLINADIGAN
MAHSULOTLAR. AVTOMOBIL YONILG‘ILARI
1. 1. Neft haqida umumiy ma’lumotlar ..................................... 9
1. 2. Neftning kimyoviy tarkibi ................................................. 10
1. 3. Neftdan avtomobil yonilg‘ilarini
olishning asosiy usullari ............................................................ 15
1. 4. Yonilg‘ini tozalash usullari ............................................... 18
II BOB. AVTOMOBIL BENZINLARI .................................... 22
2. 1. Avtomobil benzinlariga qo‘yiladigan
ekspluatatsion talablar ............................................................... 22
2. 2. Avtomobil benzinlarining zichligi, qovushoqligi,
sirt taranglik kuchi va issiqlik sig‘imi ....................................... 25
2. 3. Avtomobil benzinlarining bug‘lanuvchanligi
va fraksion tarkibi ..................................................................... 29
2. 4. Benzinni fraksion tarkibi bo‘yicha baholash .................... 31
2. 5. Yonilg‘ining normal va detonatsion yonishi ..................... 36
2. 6. Benzinning detonatsiyaga chidamliligini baholash .......... 39
2. 7. Oktan sonini antidetonatorlar yordamida oshirish ............ 41
2. 8. Benzinning kimyoviy turg‘unligi ...................................... 43
319
2. 9. Benzinning aktiv yemirilish ko‘rsatkichlari ...................... 46
2. 10. Benzin tarkibidagi mexanik aralashmalar
va suvning miqdori ................................................................... 48
2. 11. Benzinlarning turlari va markalari .................................. 50
2. 12. Suvli benzin emulsiyalarini ishlatish .............................. 57
III BOB. AVTOMOBIL DIZEL YONILG‘ILARI
3. 1. Dizel yonilg‘isiga qo‘yiladigan asosiy
ekspluatatsion talablar ............................................................... 59
3. 2. Dizel yonilg‘isining qovushoqligi
..................................... 61
3. 3. Yonilg‘ining o‘z-o‘zidan alangalanishi ............................. 63
3. 4. Dizel yonilg‘isining o‘z­o‘zidan alangalanishini
oshirish uslublari ....................................................................... 66
3. 5. Dizel yonilg‘isining xiralashish va qotish harorati
........... 67
3. 6. Dizel yonilg‘isining bug‘lanuvchanligi
............................ 70
3. 7. Dizel yonilg‘isining kimyoviy tarkibi
............................... 72
3. 8. Dizel yonilg‘ilarining metallarga korrozion ta’siri
........... 74
3. 9. Dizel yonilg‘isi tarkibidagi mexanik
aralashmalar va suv ................................................................... 76
3. 10. Dizel yonilg‘isi xossalarining qurum
hosil bo‘lishiga ta’siri ................................................................ 79
3. 11. Dizel yonilg‘ilarining turlari va ishlatilishi
..................... 80
IV BOB. GAZSIMON AVTOMOBIL YONILG‘ILARI,
NEFTMAS YONILG‘ILARNING YARATILISHI
4. 1. Gazsimon yonilg‘ilar ........................................................ 84
4. 2. Suyultirilgan uglevodorod gazi ......................................... 89
4. 3. Siqilgan gaz ....................................................................... 92
4. 4. Ichki yonuv dvigatellari uchun muqobil yonilg‘ilar ......... 95

---

320
V BOB. AVTOMOBIL MOYLARI
5. 1. Motor moylari ................................................................... 102
5. 1. 1. Moylarning olinishi va tarkibi ...................................... 102
5. 1. 2. Moyning vazifasi va turlari ........................................... 106
5. 1. 3. Moyning qotish harorati va uni pasaytirish usullari ..... 109
5. 1. 4. Moylarning qovushoqlik xossalari ................................ 109
5. 1. 5. Moyning turg‘unligi, korroziyaga qarshi
xossalari hamda moy tarkibidagi mexanik aralashmalar
va suvning miqdori ................................................................... 113
5. 1. 6. Moylarga qo‘shiladigan qo‘shilmalar ........................... 115
5. 1. 7. Dvigatellarda ishlatiladigan moylar,
ularning ishlash sharoitlari va xossalari .................................... 120
5. 1. 8. Motor moylarining markalanishi .................................. 123
5. 1. 9. Benzinli dvigatellar uchun moylar ................................ 128
5. 1. 10. Dizellar uchun motor moylari
..................................... 130
5. 1. 11. Dvigatelning ishlash jarayonida moylarning
boshlang‘ich xossalarining o‘zgarishi ....................................... 134
5. 1. 12. Motor moylarini almashtirish muddatlari ................... 136
5. 1. 13. Ishlatilgan moylarni regeneratsiya qilish .................... 137
5. 2. Transmission moylar ......................................................... 138
5. 2. 1. Transmission moylar va ularning xaususiyatlari ........... 138
5. 2. 2. Transmission moylarning markalanishi ........................ 146
VI BOB. AVTOMOBIL PLASTIK SURKOV MOYLARI
6. 1. Plastik surkov moylarining umumiy xususiyatlari ........... 152
6. 2. Plastik surkov moylarining mexanik
xususiyatlarini baholash usullari ............................................... 153
6. 3. Plastik surkov moylarining vazifasi va
ularning sifatiga qo‘yilgan asosiy talablar ................................ 155
321
6. 4. Surkov moylarining bug‘lanuvchanligi,
kolloid, mexanik va kimyoviy turg‘unligi ................................ 158
6. 5. Plastik surkov moylarining markalanishi va ishlatilishi ... 159
VII BOB. AVTOMOBIL UCHUN
MAXSUS SUYUQLIKLAR
7. 1. Dvigatellarning sovitish tizimlarida ishlatiladigan
suyuqliklar va ularga qo‘yiladigan talablar ............................... 167
7. 2. Suvni sovituvchi suyuqlik sifatida ishlatish ...................... 169
7. 3. Suvni yumshatish usullari ................................................. 172
7. 4. Past haroratda muzlaydigan suyuqliklar ........................... 174
7. 5. Gidravlik tizimlar uchun suyuqliklar ................................ 178
7. 6. Tormoz suyuqliklari .......................................................... 180
7. 7. Amortizator suyuqliklari ................................................... 186
VIII BOB. AVTOMOBIL TRANSPORTIDA YONILG‘I, 
SURKOV MATERIALLARI VA MAXSUS
SUYUQLIKLARNING ISHLATILISHINI
OQILONA TASHKIL QILISH
8. 1. Avtomobil transportida yonilg‘i va surkov
materiallarining ishlatilishini tashkil qilish ............................... 189
8. 2. Avtotransport xo‘jaliklarida yonilg‘i, surkov
materiallari va maxsus suyuqliklarni qabul qilish,
saqlash va tarqatishni tashkil qilish ........................................... 190
8. 3. Ishlatilgan moylarni yig‘ish, saqlash va
qayta ishlashga topshirish ......................................................... 194
8. 4. Avtotransport korxonalarida neft mahsulotlari
va texnik suyuqliklarning sifatini nazorat qilish ....................... 200
8. 5. Yonilg‘i va moylash materiallarini hisobga olish ............. 208

---

322
8. 6. Yonilg‘i va moylash materiallarining
sarfini me’yorlash
...................................................................... 210
8. 7. Yonilg‘i va moylash materiallarini tejash ......................... 213
8. 8. Yonilg‘i va moylash materiallari sifatini tiklash ............... 219
IX BOB. ASOSIY EKSPLUATATSION
MATERIALLARNING ZAHARLILIGI
VA TEZ ALANGALANUVCHANLIGI
(YONG‘IN JIHATDAN XAVFLILIGI)
9. 1. Yonilg‘i-moylash materiallari va maxsus
suyuqliklarning zaharliligi ........................................................ 222
9. 2. Yonilg‘i moylash materiallarining yong‘in
va portlash jihatdan xavfliligi va elektrlanishi
.......................... 230
9. 3. Atrof muhitni muhofaza qilish .......................................... 233
X BOB. REZINA MATERIALLARI .................................... 237
10. 1. Rezinalar haqida umumiy ma’lumotlar .......................... 237
10. 2. Kauchuk ishlab chiqarish ................................................ 238
10. 3. Rezina materiallar olish .................................................. 241
10. 4. Rezinaning fizikaviy­mexanikaviy xossalari
.................. 247
10. 5. Rezina materiallar xususiyatlarining
harorat ta’sirida o‘zgarishi ........................................................ 257
10. 6. Eskirish jarayonida rezina
xususiyatlarining o‘zgarishi ...................................................... 262
10. 7. Rezinalar xususiyatlarining suyuqliklar
ta’sirida o‘zgarishi ..................................................................... 264
10. 8. Avtomobil shinalarini ta’mirlash uchun materiallar........ 264
323
XI BOB. LOK-BO‘YOQ MATERIALLARI
VA ULAR ASOSIDAGI QOPLAMLAR
11. 1. Lok-bo‘yoq materiallari haqida umumiy ma’lumotlar ... 266
11. 2. Lok-bo‘yoq qoplami hosil qilish ..................................... 267
11. 3. Lok-bo‘yoq materiallari va ular asosidagi
qoplamlarni markalash .............................................................. 271
11. 4. Asosiy lok-bo‘yoq materiallari ........................................ 273
11. 5. Gruntovka ........................................................................ 281
11. 6. Shpaklovka ...................................................................... 283
11. 7. Erituvchilar ...................................................................... 285
11. 8. Lok-bo‘yoq materiallarining sifatini
tavsiflovchi ko‘rsatkichlar
......................................................... 287
11. 9. Lok-bo‘yoq materiallarini ishlatishda
xavfsizlik choralari .................................................................... 291
XII BOB. SINTETIK YELIMLAR, QOPLOVCHI,
QISTIRMA, ELEKTROIZOLATSION VA
YOG‘OCH MATERIALLAR
12. 1. Sintetik yelimlar .............................................................. 295
12. 2. Qoplama materiallar ........................................................ 305
12. 3. Qistirma va zichlovchi materiallar .................................. 309
12. 4. Elektroizolatsion materiallar ........................................... 311
12. 5. Yog‘och materiallar ......................................................... 312
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
................................. 317

---

«NOSHIR»–TOSHKENT–2013
Muharrir