K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

yuqori elastik deformatsiya
,
 
materialning o‘zi esa 
elastomerlar
 
deb ataladi. 
Kauchuk va rezinalarda qaytar deformatsiya bilan bir qatorda 
qaytmas deformatsiya ham mavjud. U 
qoldiq deformatsiya
deb 
ham yuritiladi. Qoldiq deformatsiyaning paydo bo‘lishi kauchuk 
molekulasida ayrim qismlarning bir-biriga nisbatan o‘z joyini 
o‘zgartirishi bilan tushuntiriladi. Kauchuk vulkanizatsiya qilin-

---

250
ganida (rezina hosil bo‘lishi), polimerning chiziqli uzun moleku-
lalari bir-biri bilan mustahkam kimyoviy bog‘lar orqali birikadi va 
o‘zaro erkin harakat qilish xususiyatini yo‘qotadi. Shuning uchun 
rezinada qoldiq deformatsiya keskin kamayadi. Shu sababli ko‘rsa-
tilgan materiallarda qaytar va qaytmas deformatsiyalar nisbati har 
xil bo‘ladi: kauchukda qaytmas deformatsiya ustunlik qilsa, rezina-
da qaytar yuqori elastik deformatsiya ustunlik qiladi. 
Barcha kauchuklarning vulkanizatlari (ebonitdan tashqari) 
yuqori haroratlarda siljuvchanligi bo‘yicha tashqi ko‘rinishdan 
metallarga o‘xshash bo‘ladi. Rezinaning yuklangan holatda bo‘li-
shi natijasida qoldiq deformatsiya vujudga keladi. Rezina yukla-
nish holatida qancha ko‘p muddat bo‘lsa, qoldiq deformatsiyaning 
miqdori ham shuncha ko‘p bo‘ladi. Natijada kuchli deformat-
siyalangan detallar vaqt o‘tishi bilan o‘z shaklini va o‘lchamini 
o‘zgartiradi va asl holatiga qaytmaydi. Bunday hollar yupqa de-
vorli buyumlarda yana-da yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan, toza 
rezina va hatto armirlangan shlanglar uzoq muddat uyum holatida 
saqlanganida ular ezilgan shaklga kiradi, shlanglar o‘tkir burchak 
ostida bukilgan joylaridan qirqilib qoladi, ularni qayta tiklashning 
imkoni bo‘lmaydi. 
Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, quyidagi xulosalarga kelish mum
-
kin: rezina detallarini uzoq muddat yuqori ishlovchanlik xususiya-
tining saqlanishini ta’minlash uchun ularni saqlashda, shu ningdek, 
avtomobillarni ishlatishda shunday sharoit yaratish ke rakki, bunda 
detallarda hosil bo‘ladigan kuchlanish va deformatsiya mumkin qa-
dar kichik bo‘lishi lozim. Detallarni saqlashda bunday sharoitlarni 
yaratish nisbatan oson kechadi, avtomobillarni ishlatish jarayonida 
esa nisbatan murakkab. 
Misol sifatida muhim vazifalarni bajaruvchi va qimmatba-
ho bo‘lgan avtomobil pokrishkalarining xususiyatlarini saqlash 
bo‘yicha chora-tadbirlarga to‘xtalamiz. Avtomobil pokrishkalarini 
saqlashda ularni ustma-ust taxlashga ruxsat etilmaydi. Ularni faqat 
maxsus stellajlarga tik holda bir qator qilib joylashtirish lozim, shu 
bilan birga, davriy ravishda (har 2–3 oyda) protektorning stellaj 
poliga tegib turgan qismini almashtirib turish lozim. 
251
Avtomobillarda ishlatilayotgan pokrishkalarning yaxshi saqla-
nishini ta’minlash uchun yuklanmagan avtomobilning bir joyda 
to‘xtab turish muddati 10 kundan ortiq bo‘lmasligi (to‘la yuklan-
gan avtomobil uchun 2 kun) lozim. Yuqorida keltirilgan muddat-
lardan ortiq vaqt davomida avtomobil harakatsiz turadigan hollar-
da avtomobilni pokrishkalari yerga tegmaydigan holatda bo‘lishi 
ta’minlanadigan qilib maxsus tayanchlarga ko‘tarib qo‘yish lozim.
Avtomobil ochiq havoda uzoq muddat turib qolganida uni 20–
25 min davomida ko‘pi bilan 15 km/soat tezlik bilan yurgizish, ke-
yin asta-sekin tezlikni oshirish zarur. 
Shinalarni texnik ekspluatatsiya qilishda ularning ortiq yuk-
lanishiga yo‘l qo‘ymaslik va ulardagi havo bosimini me’yorda 
bo‘lishini ta’minlash lozim. Bu talablar nafaqat shinaning shakli 
va o‘lchamlarini saqlashga qaratilgan, balki ularning ish muddati-
ni kamaytirmaslikka (10. 1- va 10. 2- rasmlar), ulardan juda ko‘p 
miqdorda issiqlik ajralib chiqishiga (10. 6- va 10. 7- rasmlar) va 
yonilg‘i sarfining ortib ketishiga yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgan. 
10. 1- rasm.