K e y sl a r b a n k I

---

K E Y SL A R B A N K I
1-K E Y S
T oshkent shaxrida joylashgan “ K om pozit q o ‘shm a korxonasida 
shisha 
tolalar 
turiga 
m ansub 
b o ig a n
bazalt 
tolasi 
ishlab 
chiqarilm oqda. Ishlab chiqarilayotgan bazalt tolasi ancha arzon va 
turli k o 'rin ish d a ishlab chiqariladi: uzluksiz iplar - alohida tolalardan 
iborat; roving - parallel iplardan tashkil topgan; qisqa tolalar - ipdan 
yoki 5-50 m m li qisqa rovnitsadan ib o ra t bundan tashqari shishatola 
to ‘qim a m ato yoki to 'q ilm ag an m atlar k o ‘rinishida ham ishlab 
chiqariladi.
Shisha tola yoki bazalt tolasi bilan arm irovka qilingan sm olalar 
qurilishda va sanoatda keng q o ila n ila d i. U lar s h is h a p la s tik yoki 
G R P deb nom lanadi: boshqa konstruksion m ateriallar qoplam alari 
sifatida, yoki yuk tashim aydigan devor panellari, strukturalarning tar- 
kibiy qism lari, deraza ram alari, sisternalar, truba va truboprovodlar 
sifatida keng q o ila n ila d i. 1960-chi yillardan boshlab lodkalar kor- 
puslari shishaplastikdan ishlab chiqarilm oqda.
Kim yo sanoatida ham shishaplastiklar keng q o ila n ila d i -
rezervuarlar, truboprovod yoki texnologik tanklar sifatida. Bundan 
tashqari s h is h a p la s tik la r (G R P ) tem ir y o ila r i, avtom obil tran sp o rts 
aerokosm ik sanoatida ham o bz o ‘rnini topgan.
A m m o 
nam lik 
shisha 
tolasining 
m ustahkam ligini 
keskin 
pasaytiradi. Bundan tashqari shisha tola vaqt davom ida charchashga 
uchraydi: uzoq vaqt davom ida doim iy kuchlanish ta ’sir etgan holatda 
shisha tola tarkibida yoriqlar tez o ‘sishi nam oyon etishi m um kin. 
S huning uchun vaqt o 'tish bilan shisha tolaning m exanik xossalari 
keskin pasayib boradi, am m o qisqa v aq t davom ida m ustahkam ligi 
yaxshi xisoblanadi.
K ey sn i b a ja r is h b o sq ic h la ri v a to p s h iriq la ri:
“ K om pozit” q o ‘shm a korxonasida ishlab chiqarish m ahsulotlari 
turlarini kengaytirish m aqsadida bazalt (shisha) tolasi asosida yangi 
m ahsulot turlarini ta k lif eting. 
B azalt (shisha)kom pozitlarning 
q o ila n ilis h im koniyatlarini cheklantiruvchi m uam m olarni aniqlang va 
ularni yechish y o ila rin i belgilang. B azalt (shisha) 
tolali kom po­
zitlarning q o ila n ilis h sohalarini ta k lif eting. K eys yechim ini jadval 
shaklida keltiring:
356

---

M u a m m o tu r i
K e lib ch iq ish
s a b a b la ri
H a l etish 
y o ‘lla ri
Q o ‘llan ilish
im k o n iy a tla ri
2-K E Y S
SH A T T L E (A Q SH ) 
raketa-tashuvchining eshigi va korpusi 
uglerod tolali/epoksid sm ola kom pozitidan tayyorlangan. Zam onaviy 
sam oletlar, ju m lad an B oeing 787 (D ream liner) fyuzelyaji va qanotlari 
uglerod tolasi / epoksid kom pozitlardan tayyorlanib kelm oqda.
Bunday uglerod tolali/organik m atritsali kom pozitlar tan narxi 
qim m atligi bilan ajralib turadi (uglerod tolasini sintez qilish yuqori 
harorat va bosim larni talab etadi).
U glerod tolalari - yuqori m ustahkam lik va m exanik xossalarni 
term ik stabilligi bilan harakterlanadi; ular inert sharoitda sintetik 
organik tolalarni yuqori haroratda ishlov berish usuli yordam ida 
olinadi (viskoza, poliakrilnitril); dastlabki xom ashyo turiga qarab turli 
uglerod tolalar olish m um kin: iplar, sim, m ato, lenta, voylok.
H ozirgi vaqtda uglerod tolalarning narxi doim iy ravishda pasayib 
borm oqda, shuning uchun q o ila n ilis h sohalari ham kengayib 
borm oqda. U glerod tolali kom pozitlar texnologik jih o z la r - turbina, 
kom pressor, sham ol tegirm onlari qanotlari, m axoviklar tayyorlashda; 
m editsinada esa - jih o zlar va 
im plantatlar (tizza sustavlari) 
tayyorlashda q o ‘llanilm oqda.
Dem ak, uglerod tolalari bilan m ustahkam lashtirilgan uglerod 
tola/organik m atritsali kom pozit m aterial yuqori fizik-kim yoviy 
xususiyatlarga ega.
A m m o uglerod tolalari bilan m ustahkam lashtirilgan kom pozit 
kuchli anizotropiyaga egaligi m unosabati bilan uning xossalari turli 
y o 'n alish lard a bir xil em asligi kelib chiqm oqda. Bu esa kom pozitning 
m editsina va texnikada q o ila n ilis h im koniyatlarini qisqartirm oqda. 
Iste'm olchi tom onidan kom pozitning anizotropiyasini kam aytirish 
kerakligi talab etildi.
357

---

K e y sn i b a ja r is h b o s q ic h la ri v a to p s h iriq la r:
• K eysdagi m uam m oni keltirib chiqargan asosiy sabablarm
b elgilang (individual v a kichik guruhda).
• K om pozitning anizotropiyasini kam aytirish uchun bajariladigan 
ishlar ketm a-ketligini 
belgilang 
(juftliklardagi 
ish). 
8 -9 - 
ilovalardagi m aiu m o tla rd an foydalanishingiz m um kin.
3-K E Y S
Shisha taraqqiyoti ja m iy a t taraqqiyoti bilan uzviy b o g 'liq . U ning 
k o ‘p hususiyatlari bor. A yniqsa — shaffofligi ham da pishiqligidir. 
S hishadan turli xil uy ro‘zg‘or, bezak buyum lari, texnika asboblari, 
issiqlik v a tovush izolyatsion m ateriallar yasaladi. S hishaning k ash f 
etilishi turli-tum an shakllardagi butilkalar, har hil idishlar, vazalar, 
stakan, qadahlar qisqasi, turm ush uchun zarur buyum larni k o 'p lab
ishlab chiqarilishiga olib keldi.
T abiiy shisha tarixi odam zod tarixidan katta. V ulqon otilishi, 
zilzila ro ‘y berishi, m om aqaldiroq gum birlashi kabi tabiat hodisalari 
tabiiy shishalar-obsidian va yashin shishalarining hosil b o iis h ig a
sababchi b o ig a n .
M arkaziy O siyo m am lakatlarida ham shishasozlik qadim dan 
boshlangan. U ning taraqqiy yetgan davri o crta asrlarga to ‘g ‘ri keladi. 
M ashhur enstiklopedist olim lar A bu Rayhon B eruniy, Abu Ali ibn 
Sino, A bu B akr M uham m ad ibn Z akriyo ar-R oziy asarlarida 
keltirilgan m a’lum otlar shishasozlik texnikasi bu yerda qadim gi 
M isrdagiga nisbatan yuqoriroq saviyada olib borilganligidan dalolat 
beradi.
Y igirm anchi asr davom ida 0 ‘zbekistonda qator shisha korxonalari 
qurilib, ishga tushirildi. Shular ju m la sig a T o shk ent «O niks» va «A SL 
O Y N A » ishlab chiqarish birlashm asi kabi korxonalar kiradi. Bu 
korxonalarni ishga tushirish respublika ehtiyojlari uchun kerakli 
b o ig a n shisha m ahsulotlarini (R asm ) arzon va keng tarqalgan 
m ahalliy xom ashyolar asosida ishlab chiqarish im koniyatini berdi.
358

---

Shisha ishlab chiqarishda m ateriallar ikkita katta guruhga 
b o ‘linadi: shisha hosil qiluvchilar - ular qatoriga oltingugurt, selen, 
m argim ush, fosfor, uglerod kabi elem entlar; S i0 2, F eo2, B
2
0 3, P
2
0 5, 
A s
2
0 3, B ef
2
kabi oksid va birikm alar.
Y akka holda shishasim on holatni hosil qilaolm aydigan elem ent, 
oksid va boshqa birikm alar m odifikatorlar deb ataladi. U larga T i 0 2, 
T eo2, Seo2, M o 0 3, S o 0 3, Bi
2
0 3, A1
2
0 3, Fe
2
0 3, CaO, M gO , N a
2
0 , K 20
kabilar kiradi. Bunday oksid va birikm alar shisha hosil qiluvchilar 
ishtirokida osongina shishasim on holatni vujudga keltiradi. U lar 
ishtirokida shixtaning erish tem peraturasi pasayadi. Lekin hosil 
b o ‘lgan am o rf m oddaning m exanikaviy va kim yoviy xususiyatlari 
ham biroz kam ayadi.
Shixta 
tarkibiga 
kiruvchi 
kom ponentlar 
sonining 
oshishi 
shishasozlikda ijobiy rol o ‘ynaydi. M asalan, N a
2
0 - C a 0 - S i 0 2, C aO - 
A1
2
0
3
-B
2
0 3, M em
0
n-P
2 0 5
-V
20 5
kabi sistem alar asosida shisha oson 
hosil b o ia d i.
359

---

Silikat tarkibli sanoat shishalarida S i0 2, C aO va N a20 bilan bir 
qatorda M gO va A1
2
0
3
ham qatnashadi. M agniy oksidi shishalarining 
kristallanishiga b o ig a n layoqatini biroz susaytiradi, alyum iniy oksidi 
esa ularning kim yoviy tu rg ‘unligini tam inlashga x izm at qiladi. Shisha 
hosil qiluvchi v a m odifikatorlar ustida A .A . A ppen k o ‘p tadqiqotlar
olib borgan.
K ey sn i b a ja r is h b o s q ic h la ri v a to p s h iriq la r:
Bu keys stadi usulida k o ‘zlangan m aqsad - turli oksidlarning 
kom pozitsion shisha m ateriallar yaratishdagi rolini o'rganish.
S i 0
2
oksidi m ineral sifatida qanday nom lanadi va faqat u asosida 
yakka tarkibli shisha m aterial olish m um kin-m i?
S i0
2
oksidi asosida yakka tarkibli shisha m aterial ishlab 
chiqarishdagi m uam m olarni aniqlang va yechim ini ta k lif eting. Keys 
yechim ini jad v al shaklida keltiring:
M u a m m o tu r i
K e lib ch iq ish
s a b a b la r i
4-K E Y S
T exnika shishasining turi ju d a k o 'p . U ning asosiy m ahsulotlari 
qatoriga quyidagilarni k o ‘rsatish m um kin:
1. K vars shishasi - shaffo f va bo"g‘iq b o ia d i. K vars shishasini 
ishlab chiqarishda form ulasi S i 0
2
to ‘g ‘ri keladigan yuqori darajadagi 
toza to g ‘ billuri yoki K vars qum laridan foydalanadi. A lbatta, ular 
o g i r tem irli m inerallar, dala shpati, slyuda va tuproqdan tozalanishi 
zarur. N atijada boyigan to g
4
jin sin in g kim yoviy tarkibi S i0
2
foydasiga 
o ‘zgaradi va m aydalangan zarrachalarning granulom etrik tarkibi 
tuzatiladi. Ishlab chiqarishda q o ila n ila y o tg a n xom -ashyo tarkibi 
quyidagicha b o ia d i: S i 0
2
99.6-99.7; R
2
0
3
- 0.15-0.30, shu jum ladan 
F e
2
0
3
0.002-0.003; C aO 0.05-0.08; M gO 0.03-0.05; R 20 0.01-0.02 va 
qizdirilgandagi y o 4qotish 0.05-0.08% . 
K vars shishasi о ta yuqori 
term ik va elektr bardoshligi bilan ajralib turadi.
2. O ptika shishasi - optika asboblarida q o ila n a d ig a n kron, flint va 
boshqalar. Y engil kronlar - S i0 2- 50-80 % , B
2
0
3
— 10%, K20 - 20%
360

---

(bazalari 12 % F). K ronlar - bor-silikatli shishalar, og ir kronlar esa 
bor-krem niy va bariy oksidlari asosida sintez qilinadi.
3. 
E lektr vakuum va elektronika shishasi -rad io elek tro n ik a 
sohasida zam onaviy asbob-uskunakarda keng q o ila n ila d i. Asosan 
alyum iniy-bor-silikat sistem alar asosida ishlab chiqariladi. Y uqori 
texnologik va eksplutasion hossalariga ega - kim yoviy bardoshligi, 
m exanik m ustahkam ligi, term ik bardoshligi, yuqori dielektrik hossa­
lari va vakuum ga chidam ligi. Elektron texnikasida B
2
0
3
-P b 0 -Z n 0 , 
B
2
0 3- A l
2
0
3
-Z n 0 , A s-Fe-Se sistem asidagi shishalar (sitallotsem ent- 
lar) ham keng q o ila n ila d i.4. K im yoviy - laboratoriya shishasi - y u p ­
qa va y o g ‘on shishalar, laboratoriya va ishlab chiqarishda keng 
q o ila n ila d i: kim yo, oziq-ovqat, m edisina, farm asevtikada, laborato­
riya va sanoat asboblarida v a h. Bu turdagi shishalar turli reagentlar 
ta ’siriga kim yoviy bardoshligi, yuqori term ik bardoshligi bilan ajralib 
turadi.
K ey sn i b a ja r is h b o sq ic h la ri v a to p s h iriq la r:
• Kvars shishasini tara m ahsulotlar (butilka v a shisha bankalar) 
ishlab 
chiqarishda 
q o ila n ilis h i 
m um kin-m i? 
Sabablarini 
keltiring.
• K eysdagi m uam m oni keltirib chiqargan asosiy sabablar va hal 
etish y o lla rin i jad v al asosida izohlang (individual va kichik 
guruhda).
M u a m m o t u r i
K e lib ch iq ish
s a b a b la ri
H a l e tish y o ‘lla ri
5 -K E Y S
A sbestsem ent buyum larni ishlab chiqarishda arm atura sifatida 
xrizotil asbest ishlatiladi . A sbest tolasining uzunligi b o ‘yicha asbest 
8
- t a navga b o lin a d i : 1,2,3,4,5,
6
,7,
8
. Q anday qilib asbestning navi 
asbestsem ent buyum larning m ustahkam ligiga ta ’sir etadi 
K eysni bajarish bosqichlari va topshiriqlari 
A sbestsem ent buyum larni ishlab chiqarishda q o lla n a d ig a n asbest 
tolalaring 
navlari 
b o ‘yicha 
uzunligini 
aniqlab 
oling. 
X rizotil 
asbestning asosiy vazifasini aniqlangva qanday 
uzunlikdagi asbestni 
ishlatish m um kinligini aniqlang
361

---

M uam m o turi
Kelib chiqish 
sabablari
Xal etish 
y o ‘llari
Q o ila n ilis h
im koniyatlari
6
-K E Y S
A sbestsem ent buyum lar ishlab chiqarishda turboaralashtiigichda 
asbestsem ent suspensiyasi xosil b o ‘ladi. Bu aralashm ada asbest 
tolalari uch hil y o ‘n alishda jo ylashad i. A sbest tolalarining qaysi 
y o ‘nalishda jo y lash ash i к tayyor m axsulotning sifatiga katta ta sir
etadi 
.
K eysni bajarish bosqichlari va topshiriqlan
A sbestsem ent buyum lar ishlab chiqarishda titilgan asbest va 
portlandsem ent 
turboaralashtirgichda asbestsem ent suspensiyasim
xosil qiladi. 1- R asm ga k o ‘ra asbest tolalarining y o 'n a lish i uch hil 
b o ‘ladi.Tolalarni qanday joylashtirish kerak yuqori sifatli m axsulot
M uam m o turi
K elib chiqish 
sabablari
Xal etish 
y o ila r i
Q o ‘llanilish
im koniyatlari
P- C 3 X
- J -
w
.....
J L - T
-R asm
7-K E Y S
X rizotil asbest tolali m ineral, unga m exanik ishlov berilsau m ayda 
tolachalarga ajralib ketadi. Q ancha m ayda tolachalarga ajralib ketsa 
shuncha o ‘z yuzasiga k o ‘p sem ent zarrachalar ini va m inerallarni tortib 
oladi v a bir hil suspensiyani hosil qiladi.X rizotil asbestni 2 bosqichda 
titishadi : 
1
-bosqich- begunda, 
2
-bosqich gidrotitqichda 
K eysni bajarish bosqichlari v a topshiriqlari 
A sbestsem ent buyum lar ishlab chiqarishda xrizotil asbestni titishda 
qancha k o ‘p bosqichli titish jarayoni b o 'Isa , shuncha uskunalar som 
k o ‘payadi, texnologik jarayon m urakkablashadi va x.q. M axsulotning 
tan narxi oshadi. Bu m asalani qanday usul bilan echish m um kin
M uam m o turi
K elib chiqish 
sabablari
Xal etish 
y o ila r i
Q o ila n ilis h
im koniyatlari
362

---

8
-K E Y S
Beton qurilish o b ’ektining asosiy m ateriali xisoblanadi. X ozirgi kunda 
beton va tem ir-betonsiz qurilish soxasini tassavur etib b o ‘lmaydi. 
U zoq m uddatli kuzatuvlar k o ‘rsatishicha betonli va tem ir-betonli 
konstruksiyalarning chidam liligi yuqoriligi bilan katta axam iyat kasb 
etadi. Q urilish aralashm alaridan beton o 'z in in g tarkibi va qo'llan ilish 
o 'rn i b o 'y ich a bir-biridan farqlanadi
K eysni bajarish bosqichlari va topshiriqlari 
M asalan fibrobetonlar. F ibrobetonlar dispers tolalar (fibra) bilan 
arm irlangan b o ‘ladi. Fibrobeton 
yuqori m ustahkam likka ega va 
yoriq lar paydo b o iis h ig a yuqori darajada qarshilik qilish xususiyatiga 
ega. Bu turdagi beton asosida tayyorlangan m axsulotlarga arm irovka 
setkalari va karskaslar q o ‘ym asdan xam shakllash m um kin, bu 
jarayon da 
texnologiyani 
soddalashtirish 
va 
m exnat 
sarfini 
kam aytirishga erishish m um kin. A rm irovkalash uchun m etal va 
nom etall 
tolalardan 
foydalaniladi. 
X rizotil 
asbestni 
ishlatish 
m um kinm i
9-K E Y S
Inson tom onidan k o kp davrlar m obaynida foydalanib kelinayotgan 
eng keng tarqalgan b o g io v c h i m ateriallarning qotishini ta ’m inlovchi 
kim yoviy reaksiyalar tabiatini tahlil etadigan b o ‘lsak, bir um um iy 
xususiyatni belgilashim iz m um kin, y a ’ni ushbu reaksiyalarning 
barchasi kislotali -a so sli o ‘zaro ta ’sir etuvchi reaksiyalar turiga 
taalluqlidir. M isol tariqasida sem ent toshi hosil b o ‘Iishi bilan boruvchi 
insonning am aliy faoliyatida q o ila n ib kelingan quyidagi reaksiyalarni 
k o ‘rsatish m um kin:
1) S o‘ndirilm agan ohakning qotishi:
C aO +H 20 -+ C a(O H ) 2;
2) Q urilish gipsining qotishi:
C a S 0
4
0,5H
2
0 + 1 ,5 H 20
C a S 0
4
• 2H 20
3) P ortlandsem ent klinkeri m inerallarining qotishi:
C a
3
S i0
5
+H 20 -> xC aO • y S i0
2
• 2H
2
0 + C a ( 0 H )
2
4) Tish sem entlarining qotishi:
ZnO + H
3
P 0
4
-+ Z n3(P 0 4 ) 2 • 4H 20
5) О hak - putssolan sem entlarining qotishi:
S a(O H ) 2+ S i 0
2
+ H 20 -> xC aO ■
y S i0
2
• zH 20
363

---

6
) Portlandsem ent va kengayuvchi sem entlarining qotishi:
3SaO • A l
2
0
3
+ C a S 0
4
• 2H
2
0 + H 20
3C aO • A1
2
0
3
• 3 C a S 0
4
• nH 20
7) Corel sem ent turi b o ‘yicha qotishi:
M g 0 + M g C l
2
+ H 20 —►
xM gO ■
yM gC l
2
• 2H 20
8
) Q o ‘rg ‘oshin - glitserinli zam azka turi b o ‘yicha qotishi:
P b 0 + C
3
H
8
0
3
-> C
3
H
6
0
3
Pb+H 20
K eysni bajarish bosqichlari va topshiriqlari 
Shunday qilib, b o g io v c h i m oddalar texnologiyasida asosiy 
o b ’ekt b o ii b kukun - suyuqlik turidagi dispers sistem alar asosidagi 
kom pozitsiyalar hisoblanadi, shuning uchun turli om illarni turli su n ’iy 
tosh hosil b o iis h i bilan sodir b o iu v c h i fizik-kim yoviy jaray on larg a 
ta ’sirini aniqlang, m uam m o va echim ini keltiring
364