K cherni etyudlari

K.CHERNI ETYUDLARI

Etyud (frans. — aynan mashq, o`rganish) — 1) tasviriy san`a tda borliq (natura)dan uni o`rganish maqsadida yaratilgan asar. Ijodkor badiiy asar (rangtasvir, haykaltaroshlik, grafika) yaratish jarayonida E.dan yordamchi manba sifatida foydalanadi. Tugal asar E. majmuasi sifatida o`zini namoyon qiladi. Realistik tasviriy san`at asarlarini yaratish E.dan kartinaga o`tish jarayonida amalga oshadi. 19-asr o`rtalaridan E.ga munosabat o`zgardi, E.ni badiiy qiymatga ega bo`lgan asar darajasiga qo`tarish, ijodkorning g`oyaviy estetik qarashlarini ifodalashga intilish quchaydi. Yirik ijodkorlarning E.lari ko`pincha badiiy qiymatga va mustaqil ahamiyatga ega; 2) musiqada — cholg`u ijrochiligining muayyan texnik usulini qo`llashga asoslangan va sozandaning malakasini oshirishga mo`ljallangan pyesa. 19-asrda musiqa cholg`o`lari takomillashuvi hamda virtuoz ijrochiligining yuksalishi natijasida rivoj topdi (fortepiano uchun I.Kramer, M.Klementi, K.Cherni, skripka uchun R.Kreyser, P.Rode, violonchel uchun D.Popper E.lari va boshqalar). Musiqiy romantizm vakillari (N.Paganini, F.List, F.Shopen, A.Skryabin, S.Raxmaninov va boshqalar) ijodida E. yuksak badiiy konsert asari darajasiga koʻtarildi. O`zbekiston kompozitorlaridan G.Mushel, B.Giyenko, Sayfi Jalil (fortepiano uchun), T.Qurbonov (organ uchun) va boshqalar E. yaratgan; 3) teatr pedagogikasida aktyorlik mahoratini rivojlantirish va mukammallashtirishga xizmat qiladigan mashq. O`qituvchi oldindan ishlab chiqqan yoki badiha yo`sinida yaratgan turli sahna harakatlaridan tashkil topadi.
Eshitganim bor: bir musiqa fani o‘qituvchisi o‘quvchilariga saboq berayotib, takror-takror uqtirarkan: “Bizning kasbimiz xuddi jarrohniki singaridir. Jarroh bemorini bir marotaba operatsiya qilganida darddan xalos eta olishi shart. Biz ham yil davomida qilgan mehnatimizni, egallagan bilimimizni bir ijroda ko‘rsata olishimiz kerak. Ba’zi sport turlarida sportchining uch imkoniyatida ko‘rsatgan eng yaxshi natijasi olinib, baholansa, bizda bittagina imkoniyat bor. Shuning uchun bor diqqatimizni, texnikamizni, bilimimiz va qalbimizni barmoqlarimiz uchiga jamlab, bir ijrodayoq tinglovchilar yuragiga kira olishimiz lozim”.
Shu jihatdan olib qaraganda, bolalar musiqa va san’at maktablari(BMSM)da o‘quvchilarning texnik va ijrochilik mahoratini oshirish eng muhim omillardan biri. Quyida yosh musiqa ishtiyoqmandlarining ijro texnikasini oshirish maqsadida BMSMlarda o‘rganilishi zarur bo‘lgan asarlarda etyudlar bilan ishlash usullari xususida to‘xtalamiz.
Dastlab etyud so‘zining ma’nosini sharhlasak. Etyud fransuzcha “etude” “o‘rganish”, “mashq” ma’nosini anglatadi. U muayyan texnik ijrochilik mahoratini takomillashtirish uchun yo‘naltirilgan cholg‘ular uchun pyesa(asar)dir. Ular barmoqlarning yuguruvchanligini, tersiyalar, oktavalar bilan chalishda ijrochilik mahoratini rivojlantirish uchun mo‘ljallangan. Uni barcha musiqiy ta’lim muassasalari singari bolalar musiqa va san’at maktablarining 1-7-sinf o‘quvchilari muayyan dastur asosida o‘rganadi.
Ijro texnikasini shakllantirish uchun dastlabki talablardan biri gavdani to‘g‘ri tutish, “qo‘l holati”ida bilak tepaga ko‘tarilmagan (ayniqsa, akkordlar ijrosida) bo‘lishi lozim. Tirsak tanadan 30 gradus burchak ostida bo‘lishi, ijrochi­ning yelkasi erkin holda turishi maqsadga muvofiq.
Asarni o‘rganish jarayonida o‘quvchining klaviaturaga emas, balki notaga qarab cha­lish ko‘nikmasini shakllantirish lozim. Bunda barmoq xotirasi yaxshi rivojlanadi. Chunki aynan applikaturaning qulayligi asarni eslab qolish jarayonini, barmoqlar xotirasini mustahkamlab, tez sur’atli passajlar ijrosini yengillashtiradi.
BMSMlarda majburiy dastur asosida Ch.Germer, K.Berens, B.Kramer kabi ko‘plab kompozitorlarning etyudlar to‘plamidan amaliyotda foydalaniladi. Quyida chex millatiga mansub nemis kompozitori va pedagogi, Vena fortepia­no maktabining asoschisi, fortepiano ijrochiligini rivojlantirishga ulkan hissa qo‘shgan ijodkor, ko‘plab etyud to‘plamlari muallifi — Karl Cherni(1791—1857)-ning o‘quvchilarning yosh xususiyatini inobatga olib yaratgan etyudlari asosida ijrochilikda qo‘llaniladigan ayrim texnik usullarga to‘xtalamiz.
Texnik usullarni shartli ravishda kichik va yirik usuldagi mashqlarga bo‘lamiz. Kichik usuldagi mashqlarga “Punktir”, “Gruppirovka” (2, 3, 4), “Kuchukcha” kiradi.
“Punktir” usuli barmoqlarning mustahkam va sanoqning tekis bo‘lishiga xizmat qiladi. U asosan ikki tovush orasida, birini qisqa va birini uzun cha­lish orqali, ya’ni biri ikkinchisiga tayangan holda bajariladi.
“Gruppirovka” (2, 3, 4). Bunda no­talar gruppirovkasi ikkitadan bo‘lib, har ikki notaning birinchisiga aksent bilan to‘xtash lozim. U barmoqlar xotira­sini oshiradi. Gruppirovka nechtadan bo‘lishidan qat’i nazar, har biriga to‘xta­lish lozim. Har bir guruhda aksentlarga to‘xtash hisobiga nota cho‘zimi biroz uzayadi. Gruppirovkadagi aksentsiz 2-, 3-, 4- va boshqa notalarning, tabiiyki, nota cho‘zimi qisqaradi. Gruppirovkalar triollar bilan ishlash jarayonida samara beradi.
“Kuchukcha”. Har bir barmoqning mustaqil harakatini oshirish, harakatla­nishini takomillashtirish uchun mazkur usul juda zarur. Bunda 1-barmoqni ushlagan holda 2-barmoq 3 marta ketma-ket chalib, tovushni mustahkamlaydi. So‘ng ikkinchisi tovushni “ushlab turadi”, 3-barmoq esa tovushni mustahkamlaydi... Mashq shu tariqa asar yakunigacha davom ettirilib, o‘rganib chiqiladi.
Yirik usuldagi mashqlarga “Grup­pirovka” (6, 8, 12), “Yuramiz-yugura­miz” usullari kiradi.
“Gruppirovka” (6, 8, 12). Notalarni 6, 8, 12 tadan guruhlarga bo‘lib, asar­ning boshidan oxirigacha avval birinchiga, keyin 2-, 3-, 4-, 5-, 6- va boshqalarga aksentli to‘xtash lozim. Bunda asar tempi tezroq olinishi ahamiyatlidir. Masalan, 1....2...3...4....5...6; 1....2...3...4....5...6; 1....2...3...4....5...6; 1....2...3...4....5...6.
Mashqlarni bajarish jarayonida yozilgan barmoqlarning to‘g‘ri olinishi, xatosiz
ijroga katta e’tibor berish lozim. O‘quvchining imkoniyatiga ko‘ra yuqori sinflarda mazkur mashqlarni 6 talik va 8 talik, 12 talik va taktlar bilan bajarish mumkin.
“Yuramiz-yuguramiz”. Bunda 4 ta nota sekin va 4 ta nota tez chalinadi. Bu mashqni asarning boshidan oxirigacha chalish orqali avval tez-sekin yoki sekin-tez shaklida o‘rganiladi. Ushbu mashqlarni ikkala qo‘lda baravar baja­rish lozim. Agar bu o‘quvchiga qiyinchilik tug‘dirsa, avval alohida, so‘ng baravar bajariladi. Mashqlardan so‘ng albatta asarni boshidan oxirigacha sekin tempda, kamida 3 marta chalib, mustahkamlash lozim. Asta-sekinlik bilan temp tezlashtirib boriladi. So‘ng asarni berilgan tempida chalib, o‘quvchi o‘ziga qaysi bo‘lak qiyinchilik tug‘dirayotganini aniqlaydi va shu bo‘lak ustida ko‘proq ishlaydi.
Kichik mashqlar ijro matnining aniq yodlanishi, barmoqlar xotirasini mustahkamlashga xizmat qilsa, yirik usuldagi mashqlar asarning tez tempda ham bexato, silliq chalinishiga yordam beradi. Asarni o‘rganish jarayonida avval kichik, so‘ngra yirik mashqlardan foy­dalanish maqsadga muvofiq.
Har qanday mashq va gamma aniq maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Aks holda, o‘quvchi qancha ko‘p shug‘ullanmasin, kerakli natijaga erisha olmaydi. O‘qituvchi o‘quvchiga maqsadni aniq tushuntira bilishi kerak. Asar ustida ishlash chog‘i aynan asarning qiyin bo‘lgan qismini qayta-qayta ijro ettirish kutilgan natijani bermaydi. Bunday payt, albatta, kamchiliklar sababini aniqlab, uni bartaraf etish uchun aniq maqsadga yo‘naltirilgan mashq va usullardan foydalanish zarur. Asar tahlili davomida o‘quvchiga asarni nazariy jihatdan to‘liq tushun­tirib, uning oldiga aniq vazifa qo‘yib, kerakli ko‘rsatmalar berish lozim. Agar o‘quvchi unga berilgan vazifa va kutilayotgan natijani to‘liq tasavvur qila olsa, dars payti hamda mustaqil ishlash jarayonida ko‘zlagan maqsadga erishadi. Xatolarini o‘quvchiga aniq tushuntirib, ko‘rsatib berish — xatoni tez bartaraf qilishda muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki, o‘quv davrlari orasida ta’tillar mavjud. Bu paytda hamma o‘quvchilar ham o‘z ustida mustaqil shug‘ullanmaydi. Shundan so‘ng har qan­day sozandaning texnik imkoniyati sezilarli darajada pasayadi. Agar o‘quvchida etyudlarni chalish ongli ravishda zarurat darajasiga aylansa, bu kelajakda ijrochilik mahoratini shakllantirib, uni saqlay olish imkonini beradi. Shuning uchun ham ijorochilik faoliyatida etyudlarning ahamiyati beqiyos.

1) tasviriy san`atda borliq (natura)dan uni o`rganish maqsadida yaratilgan asar. Ijodkor badiiy asar (rangtasvir, haykaltaroshlik, grafika) yaratish jarayonida E.dan yordamchi manba sifatida foydalanadi. Tugal asar E. majmuasi sifatida o`zini namoyon qiladi. Realistik tasviriy san`at asarlarini yaratish E.dan kartinaga o`tish jarayonida amalga oshadi. 19-a. o`rtalaridan E.ga munosabat o`zgardi, E.ni badiiy qiymatga ega bo`lgan asar darajasiga ko`tarish, ijodkorning g`oyaviy estetik qarashlarini ifodalashga intilish kuchaydi. Yirik ijodkorlarning E.lari ko`pincha badiiy qiymatga va mustaqil ahamiyatga ega; 2) musiqada - cholg`u ijrochiligining muayyan texnik usulini qo`llashga asoslangan va sozandaning malakasini oshirishga mo`ljallangan pesa. 19-a.da musiqa cholg`ulari takomillashuvi hamda virtuoz ijrochiligining yuksalishi natijasida rivoj topdi. Musiqiy romantizm vakillari (N.Paganini, F.List, F.Shopen, A.Skryabin, S.Raxmaninov va b.) ijodida E. yuksak badiiy konsert asari darajasiga ko`tarildi. O`zbekiston kompozitorlaridan G.Mushel, B.Gienko, Sayfi Jalil (fortepiano uchun), T.Qurbonov (organ uchun) va b. E. yaratgan; 3) teatr pedagogikasida aktyorlik mahoratini rivojlantirish va mukammallashtirishga xizmat qiladigan mashq. O`qituvchi oldindan ishlab chiqqan yoki badiha yo`sinida yaratgan turli sahna harakatlaridan tashkil topadi.

1.