K. B. Urazov buxgalteriya hisobi va audit o‘quv qo‘llanma toshkent «O‘qituvchi» -2004

XIII-bob. MOLIYAVIY HISOBOTNI TUZISH
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda hisob jarayonining oxirgi bosqichi bo‘lgan moliyaviy hisobotni tuzish mamlakatimizda O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 2002 yil 27 dekabrdagi 140- son buyrug‘i bilan tasdiqlangan va O‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 2003 yil 24 yanvarda 1209-tartib raqam bilan ro‘yxatga olingan «Moliyaviy hisobot shakllari va ularni to‘ldirish bo‘yicha Qoidalar» ga muvofiq amalga oshiriladi. Quyida moliyaviy hisobotning alohida shakllarini ushbu Qoidalar asosida tuzish tartibiga to‘xtalamiz.


13.1.Buxgalteriya balansini tuzish
Buxgalteriya balansi (1-son shakl) hisobot davrining boshi va oxiriga xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning aktivlari va ularning tashkil topish manbalarining holatini pulda aks etuvchi hisobot shaklidir. Buxgalteriya balansini tuzish uchun joriy davr yakunlangach quyidagi ishlar amalga oshirilishi lozim:

Bosh kitobda ochilgan barcha sintetik schyotlar yopiladi, ya’ni ularning debet va kredit oborotlari summalari jamlanadi va oxirgi qoldiqlari topiladi;

Bosh kitobda ochilgan sintetik schyotlarning bosh qoldig‘i, debet oboroti, kredit oboroti va oxirgi qoldig‘ining ularga ochilgan analitik schyotlarning (jurnal-orderlar, qaydnomalar, memorial-orderlar, kartochkalar va boshqalar) yig‘ma ma’lumotlari ( mos ravishda bosh qoldiq, debet oborot, kredit oborot, oxirgi qoldiq) bilan uyg‘unligi ta’minlanadi. Bunday uyg‘unlikning bo‘lmasligi xo‘jalik operatsiyalarini buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirishda xatoliklarga yo‘l qo‘yilganligidan darak beradi. Uyg‘unlikni ta’minlash uchun schyotlarga yozuvlar analitik schyotlar bo‘yicha qayta tekshirilib chiqilishi lozim, tegishli hollarda aniqlikga erishish uchun o‘zaro hisob-kitoblarning holati taqqoslama dalolatnomalar bilan rasmiylashtiriladi.

Barcha moddiy boyliklarni aks ettiruvchi schyotlar bo‘yicha hisob ma’lumotlarini

aniqligi va ishonchliligini ta’minlash maqsadida		ularning	davr	oxiridagi		holati
inventarizatsiya	qilinadi. Bu, ayniqsa, pul mablag‘lariga, tovar-moddiy				boyliklarga,
shuningdek hisob-kitoblarga bevosita taallluqlidir. Hisobot davri oxirigacha					ikki-uch oy
oldin muddatda	inventarizatsiyadan o‘tqazilgan	moddiy boyliklar,		masalan		asosiy

vositalar, nomoddiy aktivlar, tugallanmagan qurilish ishlari, bo‘yicha inventarizatsiyadan keyingi ma’lumotlar hujjatlar asosida qayta ko‘rib chiqiladi.

Bosh kitobda ochilgan sintetik schyotlar bo‘yicha yig‘ma oborot qaydnomasi tuziladi, unda uchta juft tenglikni ( aktiv va passiv schyotlar bo‘yicha mos ravishdagi debet va kredit bosh qoldiqlar, debet va kredit oborotlar, shuningdek debet va kredit oxirgi qoldiqlar summalarining tengligi) mavjudligi tekshiriladi.

Yuqorida keltirilgan ishlar amalga oshirilgach, bevosita buxgalteriya hisobi schyotlarining oxirgi qoldiq ma’lumotlari asosida buxgalteriya balansining tegishli moddalariga Qoidaga muvofiq o‘tqaziladi. Kompyuterlashtirilgan buxgalteriya hisobi sharoitida schyotlarning ma’lumotlari asosida buxgalteriya balansi avtomatik tarzda shakllanadi. Buning uchun kompyuter xotirasida schyotlar va balans moddalari o‘rtasidagi bog‘liklik klassifikatori, shuningdek bunday bog‘liqlik asosida balans moddalarini shakllantirish algoritmlari va dasturiy ta’minoti mavjud bo‘lishi lozim.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

204

Buxgalteriya

balansini tuzish uning tasdiqlangan shaklida keltirilgan rekvizitlarni

to‘ldirish,

shunigdek

uning

har bir

moddasi

qarshisiga

tegishli schyotlarning

davr

oxiridagi

qoldiq summalarini ming so‘m hisobida

yozish orqali

amalga

oshiriladi.

Summasi

mavjud

bo‘lmagan

moddalar

qarshisiga

chiziqcha

qo‘yiladi.

Balans

moddalarining summalari

ikkita

bo‘lim,

bo‘limlar ichida

esa

alohida

guruhlar

bo‘yicha

jamlanadi

va ular

balansning

alohida satrlarida ko‘rsatiladi.

Ikkita bo‘lim

bo‘yicha jamlangan summalar

balansning oxirgi satrida qo‘shib yoziladi, ushbu summa

“balans valyutasi” deb ataladi va u korxonaning

barcha aktivlarining

va

barcha

passivlarining umumiy summasini ifodalaydi.

Buxgalteriya balansining oxirida alohida jadval ko‘rinishida balansdan tashqari

schyotlarda hisobga

olinadigan qimmatliklarning davr

boshi

va

oxiriga

mavjudligi

to‘g‘risida ma’lumotlar beriladi.

Buxgalteriya

balansining

satrlari Qoidaga muvofiq quyidagi tartibda to‘ldiriladi:

Satr kodi

Satrning nomi

Satrni to‘ldirish tartibi

AKTIV

I UZOQ MUDDATLI AKTIVLAR

010

Asosiy vositalarning boshlang‘ich (qayta

Asosiy vositalar

hisobi uchun

tiklash) qiymati

mo‘ljallangan

0110-0190

va

0310

–schyotlarning

oxirgi

debet

qoldiq

summalari

jamlanadi va topilgan umumiy

summa

aks ettiriladi

011

Asosiy vositalarning jamlangan eskirish

Asosiy vositalarning eskirishi

summasi

hisobi uchun mo‘ljallangan

0210-0299 schyotlarning

oxirgi kredit qoldiq summalari

jamlanadi va topilgan umumiy

summa

aks ettiriladi

012

Asosiy

vositalarning

qoldiq

(balans)

010 –satr summasidan 011-

qiymati

satr summasini

ayirish

yo‘li

bilan topiladi

020

Nomoddiy

aktivlarning

boshlang‘ich

Nomoddiy

aktivlar

hisobi

(qayta tiklash) qiymati

uchun

mo‘ljallangan

0410-

0490-schyotlarning

oxirgi

debet

qoldiq

summalari

jamlanadi va topilgan umumiy

summa

aks ettiriladi

021

Nomoddiy

aktivlarning

jamlangan

Nomoddiy

aktivlarning

eskirish summasi

eskirishi

hisobi

uchun

mo‘ljallangan

0510-0590

schyotlarning

oxirgi

kredit

qoldiq

summalari

jamlanadi

va topilgan

umumiy summa

aks ettiriladi

022

Nomoddiy

aktivlarning qoldiq

(balans)

020 –satr summasidan 021-

qiymati

satr summasini

ayirish

yo‘li

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

205

				bilan topiladi
030	Uzoq muddatli investitsiyalar, jami			040,050,060,070,080-
				satrlarning			summalarini
				qo‘shish yo‘li bilan topiladi
040	Qimmatli qog‘ozlar			Qimmatli			qog‘ozlarga
				kiritilgan investitsiyalar hisobi
				uchun	mo‘ljallangan			0610	–
				schyotning			debet	qoldig‘i
				summasi aks ettiriladi
050	Sho‘’ba	xo‘jalik	jamiyatlariga	Sho‘’ba xo‘jalik jamiyatlariga
	investitsiyalar			kiritilgan investitsiyalar hisobi
				uchun mo‘ljallangan 0620 –
				schyotning debet qoldig‘i
				summasi aks ettiriladi
060	Qaram	xo‘jalik	jamiyatlariga	Qaram xo‘jalik jamiyatlariga
	investitsiyalar			kiritilgan investitsiyalar hisobi
				uchun mo‘ljallangan 0630 –
				schyotning debet qoldig‘i
				summasi aks ettiriladi
070	Chet el kapitali mavjud bo‘lgan			Chet	el	kapitali		mavjud
	korxonalarga investitsiyalar			korxonalarga			kiritilgan
				investitsiyalar			hisobi	uchun
				mo‘ljallangan			0640		–
				schyotning			debet	qoldig‘i
				summasi aks ettiriladi
080	Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar			Boshqa uzoq muddatli
				investitsiyalar hisobi uchun
				mo‘ljallangan 0690-
				schyotning debet qoldig‘i
				summasi aks ettiriladi
090	O‘rnatilmagan asbob-uskunalar			O‘rnatilmagan asbob-
				uskunalar hisobi uchun
				mo‘ljallangan 0710 va0720-
				schyotlarning debet qoldiqlari
				summalarining yig‘indisi aks
				ettiriladi
100	Kapital quyilmalar			Kapital	quyilmalar			hisobi
				uchun	mo‘ljallangan			0810-
				0890	schyotlarning			debet
				qoldiqlari			summalarining
				yig‘indisi aks ettiriladi
110	Uzoq muddatli debitorlik qarzlar			Uzoq	muddatli (bir			yildan
				ortiq) debitorlik qarzlar hisobi
				uchun	mo‘ljallangan			0910-
				0940	schyotlarning			debet
				qoldiqlari			summalarining
				yig‘indisi aks ettiriladi
111	Shundan: muddati o‘tgani			Ma’lumot		tariqasida		0910-

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

206

		0940 schyotlarda aks ettirilgan
		uzoq	muddatli				debitorlik
		qarzlarning			oxirgi			to‘lov
		muddati		keyin		90		kundan
		ortiq	vaqtda		kelib		tushmagan
		qismi aks ettiriladi
120	Uzoq muddatli kechiktirilgan harajatlar	Uzoq	muddatli			kechiktirilgan
		harajatlar		(daromad				solig‘i,
		diskont		va			chegirmalar
		bo‘yicha,		shuningdek				boshqa
		muddati					uzaytirilgan
		harajatlar)			hisobi			uchun
		mo‘ljallangan					0950-0990
		schyotlarning debet qoldiqlari
		summalarining					yig‘indisi
		ko‘rsatiladi