K arim a q osim ova

gulchi,  gulla,  gulzor
 va  boshq.
7.  So'zga  harf,  b o 'g 'in   yoki  tu tuq   belgisi  qo'sh ib,  yangi  so 'z   hosil 
qilish  va  uni  o'qish: 
o ‘t - o ‘tloq,  b o g ‘-b o g ‘bon,  bil-bilim ,  sh e r-sh e ’r
  va 
boshq.
8.  Berilgan  chizm a asosida so 'zlar tuzish va ulam i  o 'qib ,  m a ’nosini 
izohlash.  Misol:  ш и - ш .   Bu  chizm a  asosida 
qush-cha,  d o ‘p -p i,  ruch-
 
ka
  kabi  so 'zlar  tuziladi.
O 'yin  tarzida  olib  boriladigan  bu  kabi  ish  turlari  o 'quvchilam ing 
lug'atini  boyitish  bilan  birga,  o'qishga  qiziqish  uyg'otadi,  imloviy 
sezgirlikni  oshiradi  va  so'zning  tovush  tarkibi  haqidagi  tasaw urlarin i 
kengaytiradi.
Savod  o'rgatish jarayonida  yozuvga  o'rgatish
Savod  o'rgatish jarayonida  o'quvchilar  o'qishga  o'rganish  bilan  pa­
rallel ravishda yozuvdan ham  elem entar m alaka hosil qiladilar.  Dasturga 
muvofiq  o'quvchilar yozuvdan  quyidagi  malakalarni  egallashlari  lozim:
1.  Partada  to 'g 'ri  o 'tirish,  daftarni  to 'g 'ri  qo'yish,  chiziqlarni  cha- 
m alash,  yozayotganda  ruchkadan  to 'g 'ri  foydalanish,  hoshiyaga  rioya 
qilish  (1-rasm ).
2.  Yozuv  daftari  yoki  alifbe  asosida  o'zb ek  alifbosidagi  barcha 
bosh  va  kichik  harflarni yozish,  shuningdek,  harflarni  so'zda  bir-biriga 
bog'lab  yoza  olish;  bosm a  m atnni  yozma  m atnga  aylantirib  yozish.
3.  Tahlil  qilingan  so 'z  va  ikki-uch  so'zli  gaplarni  o'qituvchi  yor­
dam ida  yozish.
4.  Talaffuzi  bilan  yozilishida  farq  qilmaydigan  so'zlarni  ko'chirib 
yozish va eshitib yozish:  yozganlarini  m atnga qarab, shuningdek,  izohlab 
o'qish  bilan  tekshirish.
5.  Og'zaki  tuzilgan  hikoyadan  olingan  gapni  yozish.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A nalitik-sintetik  tovush  m etodi  (tovush-tarkib  m etodi)  tam oyiliga 
m uvofiq,  o ‘qish va yozuv birligi  saqlanadi.  H arflarni  yozishda o ‘qishga 
o ‘rgatishdagi  tarkib  asos  qilib  olinadi,  y a’ni  o ‘qish  darsida  o 'q u vch ilar 
harfni  o'zlash tirad ilar,  m atnni  o ‘qiydilar,  yozuv  darsida  esa  shu  harfli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

so'zn i  yozadilar.  Yozuvga  o'rgatishning  bu  tartibida  genetik  tam oyil 
buziladi,  ya’ni  oson  harfni  yozishdan  asta-sekin  qiyin  harfni  yozishga 
o'tiladi.
Yozuvga  o'rgatish,  birinchi  navbatda,  grafik  malaka  hosil  qilishdir. 
H ar  bir  m alaka  ham   t a ’lim  berish,  ko'nikm ani  shakllantirish  va  shu 
asosda  qator  m ashqlam i  bajarish  natijasida  hosil  qilinadi.
Grafik  m alaka  q o 'l-h arak at  m alakasidir,  bu  harakat,  b irinchidan, 
muskul  kuchiga  asoslanadi.  Ikkinchidan,  yozuv jarayonida  nu tq  birligi 
bo'lgan  tovush  grafik  belgilarga,  ya’ni  harfga  taijim a  qilinadi.  Bu 
yozuvga  ongli  faoliyat  tusini  beradi.  Y ozuvning  ongliligi,  b irinchidan, 
tovush  va  harfning  to 'g 'ri  nisbatini,  ikkinchidan,  bir  qancha  grafik  va 
im lo  qoidalarga  rioya  qilishni,  u chinchidan,  o 'z   fikrini,  taassurotini, 
istaklarini  ifodalashda  yozuv  m alakasidan  foydalanishni  talab  qiladi.
Y ozishdan  b ird an -b ir  m aqsad  fikrni  ifodalashda  yozuv  m alakalari- 
dan  foydalanish  hisoblanadi.  Bu  m aqsadni  bolalar tez  anglab  yetsalar, 
ularda  yozm a  nutq  malakasi  shunchalik  muvaffaqiyatli  va  to 'g 'ri 
shakllanadi.  Savod  o'rgatish jarayonida  bolalar ju da  sekin  yozadilar.
Yozuv malakasi  o'q ish   malakasi  bilan  uzviy bog'liqdir.  Bola yom on 
o'qisa,  yozuvni  egallashi  ham   qiyin  bo'ladi,  chunki  b o 'g 'in la b   o'qish 
m alakasidan  so'ng ,  bo'g 'in lab   yozish  malakasi  shakllanadi.  H a rf te ­
rish  kartonida  tuzilgan  so 'zni  k o'chirish  yoki  yozishga  tayyorlanishda 
bolalar  uni  b o 'g 'in la b   o'qiydilar.  Bu  o 'q ish   uchun  ham ,  b o 'g 'in lab  
aytib  yozish  u ch u n   ham ,  imloga  oid  m alakasining  o'sishi  uch u n   ham  
m uhim dir.
Yozish  va  o 'q ish   uchun  bolaning  um um iy  nutqiy  rivojlanishi  kat­
ta   aham iyatga  ega.  K eyinroq,  bolalarda  o 'z   fikrini  yozm a  ifodalash 
malakasi  bir oz  barqarorlashganda,  bu  m alaka  nutqqa,  fikrni  ifodalash 
jarayoniga  ham   ijobiy  t a ’sir  qiladi.
G rafik  m alakani  shakllantirishda  quyidagi  bosqichlar  mavjud:
1.  Turli  shakllar  andozasi  ustidan  chizish.  Erkin  rasm lar  chizish. 
Yozuv  qurollarini  to 'g 'ri  tutish,  turli  qiya  elem entlar  chizish,  u zu n - 
likni,  oraliq  m asofani  cham alash  va  hokazo.
2.  H a rf  elem entlarini  yozish,  baravar  m asofada  qisqa  va  uzun 
elem entlar,  osti  va  usti  ilmoqli  elem entlar  chizish.
3.  Bosh  va  kichik  harflarni  alohida  yozish.
4.  H a rf  birikm alarini,  b o 'g 'in n i  yozish,  harflarni  to 'g 'ri  qo'shib  
yozish  m alakasini  hosil  qilish  uchun  so'z  yozish.
Grafik m alakani  hosil qilishdan asosiy m aqsad,  harflarni bosm asdan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bir  tekisda,  elem entlarga  ajratm ay  b og'lab,  tez,  bir  m arom da  yozish, 
so'zlarni  qatorga  t o ‘g ‘ri joylashtirishdir.
Shuni  t a ’kidlash  kerakki,  savod  o 'rg atish   davrida  bola  harflarni 
yozishdan  oldin  uni  qanday  shakllantirishni  ko 'z  oldiga  keltirib, 
fikrlab  oladi,  b a ’zan  h arf shaklini  havoda  „chizad i",  h arf nam unasini 
ko'chirad i,  tarkibini  tahlil  qiladi,  uni  qanday  yozishni  o 'z ic h a   sekin 
gapiradi;  o 'qituv chi  o'quvchi  yoniga  o 'tirib ,  ruchkani  to 'g 'ri  ushlatadi 
va  uning q o 'li  bilan  harfni yozishni  ko'rsatadi  yoki o'zi  yozib  tush un ti- 
radi.  B undan  tashqari,  bola  yozuvning  texnik tom oniga  katta jism oniy 
kuch  sarflaydi.  Savod  o'rgatish  oxirida  bola  bir  darsda  20  tach a  so'zni 
yozishi  m um kin.
O 'zbekiston  Respublikasi  Oliy  M ajlisining  qaroriga  binoan  1993- 
yil  2-sentabrda  „L otin  yozuviga  asoslangan  o'zbek  alifbosini  joriy 
etish  to 'g 'risid a “gi  qonun  qabul  qilindi.  1995-yil  6-m ayda  bu  qonunga 
o'zgartirishlar  kiritildi.  Bu  alifbo,  birin ch id an,  og'zaki  talaffuz  bilan 
yozm a  nutq  m osligini  ta ’m inlaydi,  ikkinchidan,  jah o n   xalqlarining  30 
foizdan  ortig'i  m an a shu  yozuvdan  foydalanadi.  Bu  esa xalqaro  aloqa- 
aralashuvni  birm uncha  yengillashtiradi.
Lotin  alifbosiga  asoslangan  o'zbek  alifbosidagi  harflar  ham   bos- 
m asdan,  ortiqcha jim jim asiz,  q o 'l  uzm asdan  bog'lab  yoziladi.  Shuning 
uchun  yozuvga  o'rgatish  m etodikasida  harflarni  qo'shishga  alohida 
aham iyat  beriladi.  O 'quvchilar  b arch a  harflarni  bir-biriga  qo'shish 
yo'lini  bilishlari  lozim.
Yozuvga  o'rgatishning  tashkiliy  va  gigiyenik  shartlari. 
M aktabda 
asosiy  yozuv  quroli  sharikli  ruchka  bo 'lib ,  xattaxtaga  yozishda  b o 'rd an  
foydalaniladi.
Savod  o 'rg atish   davrida  bolalam i  yozuvga  o'rgatish  u ch u n   turli 
vaqtlarda turli  xil  chiziqli  daftarlardan  foydalanilgan:  dastlab  chiziqsiz 
silliq  qo g 'o z  ishlatilgan  bo'lsa,  keyin  quyuq  yotiq  chiziqlar  bilan  kesil- 
gan  uch   chiziqli  daftardan  foydalanilgan:
Bunday daftarda yozuvga o'rgatilgan  boladan  boshlang'ich sinflam i 
bitirguncha  besh  xil  daftarga  yozishni  o 'rg an ish   talab  etilar  edi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Hozirgi  vaqtda  yozuvga  o'rgatish  u ch u n   ikki  chiziqli  daftar  tavsiya 
etiladi.  X attaxta  ham   shunga  mos  bo'lishi  talab  qilinadi;  2-sinfdan, 
b a ’zan  1-sinfda  o ‘quv  yilining  ikkinchi  yarm idan  boshlab  bir  chiziqli 
daftarga  yozishga  o'tiladi.
D aftar  tutishda  bolalarni  hoshiya  qoldirishga,  daftar  chiziqlariga 
rioya  qilishga,  harflarni  b ir  xil  hajm da  yozishga,  sarlavhani  aniq  va 
to 'g 'ri  ajratishga,  xat  boshidan  yozishda jo y  qoldirishni  unutm aslikka 
o'rgatib  borish  ularda  saranjom -sarishtalikni  tarbiyalaydi.  Yozuv  d ar­
sida  o'qu vch ilar  „Yozuv  daftari"  bilan  ishlaydilar.  Sinfda  o'rganilgan 
harfni  uyda  m ashq  qilish  uch u n  alohida  daftar bo'lishi  kerak.
O 'qituvchi  yozish  vaqtida  65°  qiyalikda  yozishni,  buning  uchun 
daftar parta  ustiga  25°  qiyalikda  qo'yilishini  am aliy  ko'rsatib  turadi.
Yozuv  daftari  bilan  ishlash. 
Yozuv  daftari  asosida  uyushtiriladigan 
yozuv  darslarida  o'quvch ilar  asosan  grafik  m alakalarni  egallaydilar. 
Yozuv k o'nikm alarini shakllantirish ham  bevosita nutq h am da tafakkur 
faoliyati  bilan  bog'liq.  Shu  sababli  yozuv  daftari  ham   savod  o'rgatish 
jarayoniga  mos  holda  tuziladi.
Yozuv  daftarida  t a ’lim   beruvchi,  o 'rganuvchi-tekshiruvchi  va 
tekshiruvchi  m ashqlar  beriladi.  Bu  m ashqlar  bilan  ishlash  jarayonida 
lug 'at  ustida  ishlash,  to 'g 'ri  talaffuz,  og'zaki  suhbat,  gap  va  so 'z  
tahlili,  so 'z   yoki  b o 'g 'in d ag i  yozilishi  o'rganiladigan  harfni  ajratish, 
b o 'g 'in la rn i  biriktirish,  tuzilgan  so 'zlarn i  o 'q ish   va  yozish  kabi  ish 
turlaridan  foydalaniladi.
Yozuv  daftarida  o 'q u vchilar  ,,Alifbe“da  o'rganilgan  harfni  yozm a 
shakllantiradilar.  Suhbat  uchun  daftarning  yuqori  qism ida  predm et 
rasmi  yoki  biror  m azm unli  rasm  keltirilishi,  ayrim   predm et  nom larini 
ifodalovchi  so 'z   chizm asi  katakchalarga  ajratib  berilishi,  gap  nusxalar- 
ining  keltirilishi  m aqsadga  m uvofiqdir.  B a’zi  o 'rin lard a  o'quvchilar 
berilgan  gap  yoki  so'z  chizm asini  o 'zlari  m ustaqil  tasvirlaydilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Predm et  rasm i  berilgan  o ‘rinlarda  shu  pred m et  nomi  —  so‘z  b o ‘- 
g 'in -to v u sh  jih atd an  tahlil  qilinadi,  so'zdagi tovushlar soni  suhbat  yo'li 
bilan  aniqlanadi  va  katakchalarda  ranglar bilan  belgilanadi.
M azm unli  rasm  asosida  gap  chizm asiga  m os  gap  tuziladi,  keyin 
o 'sh a   gapning  tahlili  ustida  ish  olib  boriladi.
H arflam ing  yozm a  shakli  ularning  bosm a  shakli  bilan  taqqoslash 
orqali  tanishtiriladi.
Yozuv  daftarida tinish  belgilar qo'llangan.  U lar shu  belgi  uchragan 
o 'rin la rd a   tanishtirib  boriladi.
Yozuvga  o'rg atish d a  o 'q u v ch ilam in g  ko'ruv,  eshituv,  q o 'l  harakati 
sezgilarini  ishga  solish  lozim.  Shunda  yozuv  quruq  yozuv  bo'lm ay, 
ongli  yozuvga  aylanadi.
Yozuvga  o'rgatishda  orfografik  elementlar. 
Orfografiya  yunoncha 
so 'z   bo'lib,  „ to 'g 'ri  yozuv"  degan  m a’noni  bildiradi.  Orfografiya 
(im lo)  adabiy  tilning  yozm a  shakli  bilan  bog'liq  b o'lib,  to 'g 'ri  yozish 
haqidagi  qoidalar  yig'indisidir.  Orfografiyani  bilm ay  turib,  fikrni  a d ­
abiy til  m e’yorlari  asosida  yozm a  ifodalab  bo'lm aydi.  O 'quvchilam ing 
imloviy  savodxonligi  haqida  g'am x o 'rlik   qilish  tilning  aniqligi,  fikrni 
to 'g 'ri  ifodalash,  kishilar  bilan  o 'z a ro   xatosiz  m uom ala  qilish  uchun 
g 'a m x o 'rlik  dem akdir. Savod o'rgatish davrida bolalarda grafik m alakani 
shakllantirish  bilan  birga  im loga  oid  m alaka  ham   shakllantiriladi.
Savod  o'rgatish  davrida  o 'q u vch ilar  quyidagilarni  am aliy  tarzda 
o'rganadilar:
a)  talaffuzi  va  yozilishida  farq  qilm aydigan  so'zlarda  tovush  bilan 
harfning  mosligini;
b)  so'zlarni  alohida  yozishni,  y a’ni  yozuv  vositasida  so 'zn i  m a’no 
birligi  sifatida  ajratishni;
d) so'zning satrga sig'm ay qolgan qism ini keyingi qatorga bo'g 'in lab  
k o 'chirib  yozishni  (bunda  b o 'g 'in   hosil  qilgan  bir  unli  harfni  qatorga 
ko 'ch irib   yozib  bo'lm asligini);
e)  gap  boshida,  shuningdek,  kishilar  ismida,  hayvonlarga qo'yilgan 
nom larda  bosh  harfning  ishlatilishini.
Savod  o'rgatish  davrida  o'quvchilarda  o 'z -o 'z in i  tekshirishga  oid 
m alaka  shakllantiriladi:  ular  yozganlarini  nam una  bilan  solishtiradilar, 
yo'l  qo'ygan  xatolarini  topadilar,  ularni  izohlashga  o'rganadilar.  Shu 
davrdanoq  ko 'chirib   yozish,  d ik tan t  va  ijodiy  yozuv  (insho)lardan 
foydalaniladi.
G ap   va  so'zlarni  yozishdan  oldingi  tayyorgarlik  ishlari,  m untazam  
o'tkazib  boriladigan  o 'z -o 'z in i  tekshirish  m ashqlari,  o'qilgan  m atnning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

imlosini  kuzatish  o ‘quvchi!arda  yuqori  savodxonlik  garovi  b o ‘lgan  o r­
fografik ziyraklikni asta-sekin shakllantira boradi, ulam i yuqori sinflarda 
o'rganiladigan  im lo  qoidalarini  puxta  o'zlashtirishga  tayyorlaydi.
Yozuv darslarida o'quvchilar nutqini o'stirish. 
Yozuv darslarida ham  
o'quvch ilar^n utq ini  o'stirish,  fikrlashga  o'rgatish  asosiy  vazifalardan 
hisoblanadi.  Yozuvga o'rgatishning  dastlabki  kunlaridanoq  bolalam ing 
o 'z   fikrini  yozm a  ifodalashi  m uhim   ekanligini,  u  insonlarning  aloqaga 
kirishuvida  m uhim   vositaligini  tushunishlariga  erishish  lozim .  Buning 
uc h u n  o 'q uv chilar yozadigan birinchi so'z ularning jonli nutqidan  yoki 
o 'zlari  tuzgan  gapdan  olinishi  kerak.  Bu jarayonda  ko'chirib  yozish  va 
diktant  ijodiy  yozuvdan  so'ng  o'tkaziladi.  Bu  yozm a  m ashq  turlari- 
ning  ongli  bajarilishini,  o'quvchilam ing  bilish  faolligini  ta ’m inlaydi. 
M asalan,  bolalar o'q ish   darsida  „Alifbe'1 da  berilgan  rasmga  qarab gap 
yoki  hikoya  tuzadilar,  yozuv  darsida  esa  o 'sh a   gap  yoki  hikoyadagi 
m a ’lum   bir  so 'zn i  yozadilar.  Bu  ular  uchun  ijodiy  yozuv —  inshodir. 
K eyinchalik o 'q u v ch ilar alohida  so 'z  yozishdan  kichik-kichik gaplarni 
yozishga  o'tadilar.
O 'q u vch ilar gap  yoki  hikoyani  og'zaki  ravishda  erkin tu za  oladilar, 
lekin  yozish  uchu n  o'rganilm agan  h a rf bo'lm agan  so'zni  tanlashda qi- 
ynaladilar.  Bu jaray o n d a o'qituv ch i  yordam   berishi  va yozuvni  kuzatib 
borishi  lozim .
Ijodiy  yozuv  m ashqini  d oim o  izchil  ravishda  o'tkazib,  asta-sekin 
m urakkablashtirib  borish  kerak.  Bunday  m ashqlar o'quvchilarni  insho 
va  bayon  yozishga  tayyorlaydi,  o 'z   fikrlarini  m ustaqil  ravishda  yozm a 
bayon  qilishga  o'rgatadi.
Yozuv  darslarida  yuqoridagi  kabi  m ashqlar o 'q u vchilam in g  yozm a 
n u tq in i  o g 'zaki  nutqi  bilan  bog'liq  holda  o 'stirishn i  t a ’m inlaydi.
Savod  o'rgatish  davrida  o'qish  va  yozuv  darslari
O'qish  va  yozuv  darslariga  qo'yiladigan  talablar. 
Dars  ta ’lim ning 
asosiy  shakli  hisoblanadi.  A nalitik-sintetik  tovush  m etodi  asosida  olib 
boriladigan  savod  o'rgatish  darslari  xilma-xil  bo'lishi,  o'quvchilarni 
zeriktirm asligi  va  charchatib  qo'ym asligi  kerak.
Savod  o 'rg atish   davridagi  o 'q ish   yoki  yozuv  darslari  va  ularning 
ayrim   turlari  uchu n   um um iy  bo'lgan  asosiy  talablar  mavjud:
1.  Umumdidaktik talablar:
a) 
har bir darsning tarbiyaviy  m aqsadi  b o'lib,  u n d a  biron ta  axloqiy 
sifat  o'stirilishi  lozim;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b)  darsning  ta ’lim iy  m aqsadi,  ya’ni  o ‘quvchilar  darsda  qanday 
yangilikni  bilishi,  n im ani  o ‘rganishi,  q and ay   k o ‘nikm a  va  m alakalar 
o ‘stirilishi,  o ‘quvchilarning  m ustaqil  flkrlashi  va  faolligining  qanday 
bo'lishi  aniq  belgilab  olinishi  kerak;
d)  darsning  izchilligi  va  istiqboli,  uning  oldingi  va  keyingi  darslar 
bilan  bog‘liqligi  aniq  belgilab  olinishi  zarur;
e)  o'tiladig an  m aterialning  xarakteri  v a   t a ’lim   m aqsadidan  kelib 
chiqib  dars  u ch u n   xilm a-xil  va  qiziqarli  m eto d ik   usullar  va  vositalar 
tanlanishi  lozim ;
f)  dars  davom ida  o'quvchilarga  differensial  va  individual  y o n ­
dashish,  ishni  barcha  o 'quvchilam ing  im koniyati,  bilimi,  ko 'nik m a 
va  malakasi  h am da  fikrlash  faoliyatini  hisobga olgan  holda  uyushtirish 
kerak;
g)  o 'quvchilarni  aqliy  m ehnat  (o'qish)  usullariga  o'rgatish,  ularda 
m aktabda  o'q ish   uchu n   kerakli  k o 'n ik m alarn i  hosil  qilish  zarur;
i)  beriladigan  m aterial  ilmiy,  o 'q u v chilar  yoshiga  mos  va  muvofiq 
bo'lsin  va  hokazo.
2.  Maxsus  metodik talablar:
a)  o 'q u v ch ilar  nutqi  uchun  qayg'urish,  darsda  adabiy  til  nuqtai 
nazaridan  to 'g 'ri,  ifodali,  obrazli,  aniq  n u tq q a  erishish  lozim;
b)  o 'q ish   darsida  ham ,  yozuv  darsida  ham   o'quvchilar  nutqini 
o'stirishga,  lug 'atini boyitishga, gap tuzish va u ni tahlil qilishga,  og'zaki 
hikoyalash  va  shu  kabi  ish  turlariga  alohida  aham iyat  qaratish  kerak;
d)  m aktab  va  sin f  devorlariga  osilgan,  xattaxtaga  yozilgan  har 
qanday  yozuv  m azm un an  va  imlo jihatdan  savodli  bo'lishi  zarur;
e)  darsda  n utq  m adaniyati  hukm ron  bo'lishi,  o'qituvchi  va 
o'q u v ch ilar  adabiy  tilda  so'zlashishlari  kerak;
0  
o 'q ish   va  yozuv  k o 'n ik m a-m alak alarini  shakllantirish  m ashq­
lari  darsda  yetakchi  o 'rin n i  egallab,  taxm inan,  darsning  uchdan  ikki 
qismiga  to 'g 'ri  kelishi  lozim;
g)  h ar  bir  o 'q ish   va  yozuv  darsida  ,,Alifbe“ dagi  m atnlar  bilan 
bir  qatorda  Q. M uham m adiy,  P. M o 'm in ,  Z .D iy o r,  A .O bidjon  kabi 
sevimli  bolalar  shoiri  va  yozuvchilari  asarlaridan  nam unalar  tanlab 
olinishi  va  sinfda  o 'q ish   sinfdan  tashqari  o 'q ish   ham da  o'q ib   berilgan 
m atnni  eshitish  bilan  bog'lanishi  zarur.
i) 
o 'q ish   va  yozuv  darslari  bir-biri  bilan  uzviy  bog'lanishli,  ya’ni 
o'qish  darsi  o'qu vch ilarn i  yozuv  darsiga  tayyorlashi,  yozuv  darsi  o l­
dingi  o 'q ish   darsining  davom i  sifatida  xizm at  qilishi  kerak  va  hokazo.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘qish  va  yozuv  darslarining  turlari. 
Savod  o'rgatish jarayonidagi 
darslar quyidagi  belgilariga  ko‘ra  farqlanadi:
1.  T a ’lim ning  predm etiga  ko'ra:
a)  ,,Alifbe“  darsligi  asosidagi  o ‘qish  darslari;
b)  „Yozuv  d aftari“  asosidagi  yozuv  darslari.
2.  T a’lim ning  davri  va  bosqichlariga  ko ‘ra:
a)  alifbogacha  b o ‘lgan  davrdagi  darslar;
b)  alifboni  o ‘rganish jarayonidagi  darslar.
3.  Darsda  yangi  m avzu  o ‘tilishi  va  o'tilm asligiga  k o ‘ra:
a)  yangi  to v u sh -h arf o 'rganiladigan  o 'q ish   darslari;
b)  yangi  harfni  yozish  darslari;
d)  yangi  to v u sh -h a rf o'rganilm aydigan  darslar;
e)  yangi  h a if yozilm aydigan  yozuv  darsi.
Bulardan  tashqari,  um um lashtiruvchi  va  takrorlash  darslari  ham da 
savod  o'rgatish  davrining  oxirida  „Alifbe"  bayram i  o'tkaziladi.
Savod  o'rgatish  davrida  o 'quvchilar  bilimi  dars jarayonida  barcha 
ishlarga  bog'lab  aniqlanadi,  bog'lanishli  nutqni  o'stirish  ham   o'qish 
va  yozuv  darslariga  uzviy  bog'lanib  ketadi.  O 'quvchilam ing  sinfdan 
tashqari  o'qishlariga  rahbarlik  qilishlariga  haftada  bir  m arta  20  daqiqa 
ajratiladi.  Ssavod  o'rgatishning  tayyorlov  davrida  darslar  35  daqiqa, 
asosiy  (alofbe)  davrida  45  daqiqa  bo'ladi.
Savod  o'rgatish  darslarida  ish  turlarini  alm ashtirib  turish,  vaqti- 
vaqti  bilan  dam   olish  daqiqalari  o'tkazish  zarur.  Bu  o'qu vch ilar  toli- 
qishining  oldini  oladi.
Darslar  tizimi 
deyilganda  o'q u v   vaqtini  m avzularga  nazariy  va 
am aliy  jih atd an   rejali  taqsim langan,  darslam ing  m antiqiyligi  va  is­
tiqboli  bir-biri  bilan  bog'langan,  dare  turlari  va  unda  o'qitu vch i  bilan 
o 'q uvch ilar  foydalanadigan  asosiy  m etodik  vositalar xilm a-xil  bo'lgan 
izchillik  nazarda  tutiladi.
Savod o'rgatish davri u ch u n  darslartizim i o 'q u v  jarayoni bosqichlari 
asosida  o'q ish   va  yozuv  darslari  m uayyan  guruhini  ajratishni  ko'zda 
tutadi.  Am aldagi  „Alifbe"  darsligi  va  ularga  yozilgan  qo'llanm alarga 
asosan,  savod  o'rgatishga  jam i  4  oy  (shundan  tayyorgarlik  davriga  8 
dars  (ikki  hafta),  asosiy  davrga  qolgan  vaqt)  ajratiladi.  T a ’limning 
h ar  bir  bosqichidagi  darsning  o'ziga  xos  xususiyatlari  mavjud.  D arslar 
qurilishida  ichki  m antiqiylik  bo'lib,  har  bir  darsda  yangi  tovush  va 
h a rf  o'rganiladigan  dars  bilan  yangi  mavzu  o'rganilm aydigan  darsni 
navbatlashtirish,  imlo  va  so'zning  b o 'g 'in   tuzilishi  haqida  m a'lum o t
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

berish,  o 'q u vch ilar  nutqi  va  tafakkurini  o'stirish  kabi  talablarga  rioya 
qilinadi.  D arslar u m u m lashtirish-takrorlash  darsi  bilan  yakunlanadi.
Savod  o'rgatish  davridagi  darslarni  interfaol  usullardan  foydalanib 
tashkil  etish  katta  aham iyatga  ega.
Oz komplektli maktablarda savod o'rgatish darslarining xususiyat­
lari. 
Oz  kom plektli  m aktablarda  savod  o 'rg atish n i  tashkil  etishda 
o 'q ituv ch i  bir vaqtning o 'z id a   ikki  yoki  u ch ,  b a’zan  to 'r t  (1-  va 4-sinf,
2—3-sinf,  1-,  2-,  3-sinf,  1—4-sinflar)  sin f  bilan  ishlaydi,  y a’ni  bir 
vaqtning  o 'z id a   bir  necha  sin f o'qu vch ilari  bilan  ish  olib  boradi.  B u n­
day  sinflarda  dars jadvali  integrallashtirilgan  bo 'lishi  kerak  va  darslar 
30  daqiqagacha  qisqartirilishi  m um kin.  Savod  o'rg atish  davridagi 
yozuv  darslarini  boshqa  sinflarda  olib  boriladigan  m atem atika,  tab i- 
atshunoslik  va  b a ’zan  o'q ish   darslari  bilan  birga  olib  borish  m aqsadga 
m uvofiqdir.
Oz  kom plektli  m aktablarda  o 'q u v ch ilam in g   m ustaqil  ishlariga  alo­
hida  aham iyat  beriladi,  chunki  o'qitu v ch i  ikki  sinf yoki  uch  sinf bilan 
ishlaganda,  bir sin f bilan alohida ishlay olm aydi: u  bir sinf bilan ishlashi 
u chun   qolgan  sinflarga  mustaqil  ish  topshirib,  ularni  band  qilishga 
majbur.  Shuning  uchun  maxsus  m ustaqil  ishlar tizim i  ishlab  chiqilishi 
zarur.  Oz  kom plektli  m aktablarda  savod  o'rgatish  davrida  m ustaqil 
ishlarni  muvaffaqiyatli  uyushtirish  uchun  ,,Alifbe“ga q o 'shim cha,  ishni 
jonlantiradigan  didaktik  tarqatm a  m ateriallar  m uhim   aham iyatga  ega.
M ustaqil  ish  savod  o 'rg atish  ja ra y o n id a   o 'q itu v c h in in g   rah b arlik  
qilishini  talab  etadi:  o 'q itu v c h i  a n iq   vazifa  to p sh irad i,  u ni  qan d ay  
bajarishni  yaxshilab  tu sh u n tira d i,  o 'q u v c h i  bajargan  ishni  sinfning 
o 'z id a   tek sh iradi.  Boshqa  sinflar  b ila n   ishlash  ja ra y o n id a   ham   u
1  -s in f  o 'q u v c h ila rin in g   m ustaqil  ishni  q an d a y   b ajarayo tgan ini  ku­
z atib   boradi.
Savod  o'rgatish  jarayonida  bajariladigan  m ustaqil  ishlarga  turli 
predm etlar shaklini  chizish,  bir xil  oraliqni  m o'ljallab  nuqtalar qo'yish, 
yotiq  to 'g 'ri  chiziqlar  chizish,  ayrim   harflar  elem entlarini  yozish, 
rasm ga  qarab  savollarga javob  berishga tayyorlanish,  rasmga  qarab  gap 
tuzish  kabi  m ashqlarni  kiritish  m um kin.
Alifbo  davrida  esa  harf  terish  kartoni  va  abak  yordam ida  turli
il 
analitik-sintetik  ishlarni  uyushtirish,  rasm   asosida  suhbat,  ovoz 
;hiqarib  yoki  ichda  o'qish,  qayta  hikoya  qilishga  tayyorlanish,  be­
rilgan  b o 'g 'in la r  yordam ida  so 'zlar  tuzish,  gaplarni  to'ldirish,  o'qilgan 
m atnga  oid  rasm   chizish,  nam u na  asosida  yozish,  tushirib  qoldirilgan 
h a rf yoki  so'zni  o 'rn ig a  qo'yib  yozish,  berilgan  predm etlarni  m a’lum
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

belgisiga  k o 'ra  guruhlash  va  um um lashtirish  kabi  m ashqlarni  qo'llash, 
bu jarayonda  texnika vositalaridan unum li  foydalanish  zarur.  M ustaqil 
ish  sifatida tarq atm a  m aterialda  berilgan  so‘zni  o ‘qish,  unli  va  undosh 
h a rf  tagiga  chizish,  so 'zni  b o 'g 'in larg a  ajratish  kabi  m ashqlarning 
berilishi  o'qituvchiga ju d a   q o 'l  keladi.
Oz  kom plektli  m aktablarda  texnika  vositalaridan  foydalanish  ham  
katta  aham iyat  kasb  etadi.
K om plekt  sinflarni  to 'g 'ri  taqsim lash  va  birlashtirish,  dars  va 
m ustaqil  ishlam i  m ohirlik  bilan  uyushtirish  va  rejalashtirish,  didaktik 
m ateriallardan, ko'rgazm ali vositalardan unum li foydalanish yo'li bilan 
oz  kom plektli  sin f o'quvchilarining  bilimlarni  puxta  o'zlashtirishlariga 
erishish  m um kin.
,,Alifbe“  darsligi  qurilishining  ilmiy-pedagogik  tamoyillari
„Alifbe"  birinchi  o'q u v   kitobi  b o'lib,  uni  ishlab  chiqishda  di- 
daktikaning  um um iy  m ezonlariga:  g'oyaviylik;  bayonning  ilmiyligi, 
tushunarliligi;  ko'rsatm alilik;  onglilik;  o'quv  m aterialining hayot  bilan 
bevosita  aloqadorligi;  bolalar  yoshi  va  dunyoqarashi,  o'ziga  xos  ruhiy 
xususiyatlarining hisobga olinishi7 ham da  „Alifbe"  darsligi tuzilishining 
xususiy  m ezonlariga  asoslaniladi.
„Alifbe"  darsligi,  asosan,  quyidagi  ilm iy-pedagogik  tam oyillar 
asosida  tuziladi:
1.  „Alifbe"  m ateriali  bolalarda  ongli,  to'g 'ri,  bo'g'inlab  o'qish  va 
to 'g 'ri  yozish  m alakalarini  hosil  qilishga  yordam   berishi  kerak.
2.  O 'qish  uchun  berilgan  m atnlar,  rasm lar  bolalar  saviyasiga 
mos  bo'lishi,  shu  bilan  birga,  u lam in g   tafakkuri  va  nutqini  o'stirishi 
lozim.
3.  „Alifbe"  tuzilishida tovush-harflarning k o 'p   ishlatilishi tam oyili- 
dan  foydalanish  kerak.
4.  ,,Alifbe"dagi harflarni joylashtirishga va ular qatnashgan so'zlarni 
tanlashga  alohida  e ’tib or  qaratish  lozim.
5.  ,,Alifbe‘‘dagi  m ateriallarning  hajmi  savod  o'rgatishga  ajratilgan 
vaqtga  m os  bo'lishi  zarur.
6.  ,,Alifbe“ ning  harfi,  terilishi,  qog'ozi,  rasm larining  bo'yoqlari 
gigiyenik  talablarga javob  berishi  lozim.