K arim a q osim ova

BOSHLANG‘ICH  SINFLARDA  BADIIY ASARNI
 
TAHLIL QILISHNING  METODIK  SHARTLARI
Z am onaviy  m aktab  oldiga  qo'yilgan  vazifalar,  kichik  m aktab 
yoshidagi  o'quvchilar  um um iy  rivojlanishining  o'sganligi,  psixologiya 
va  xususiy  m etodika  sohasidagi  yutuqlar  sinfda  o'q ish   m azm uni  va 
o 'qitish   m etodlariga  o'zgartirish  kiritishni  talab  etm oqda.  Shularga 
bog'liq  holda  badiiy  asarni  tahlil  qilish  m etodikasi  takom illashtira 
borildi:  takroriy bayon  qilish  m ashqlari  kam aytirildi,  ijodiy va  o'qilgan 
m atn  yuzasidan  o 'z   fikrini  bayon  qilish  ko'nikm asini  o'stiradigan 
m ashqlar  ko'paytirildi,  asar  qismlari  ustida  em as,  balki  yaxlit  asar 
ustida  ishlanadigan  b o 'ld i,  asar  g'oyasi  va  obrazlarini  tushuntirishda 
o 'q u vchilam in g  mustaqilligi  ortdi,  m atn  ustida  ishlashda  xilm a-xil 
topshiriq  turlaridan,  ta ’lim da  texnika  vositalaridan  va  ilg 'or pedagogik 
texnologiya  usullaridan  k o 'p ro q   foydalanila  boshlandi  va  hokazo.
XX  asrning  60-yillarida  yaratilgan  m aktab  dasturida  kichik  m ak­
tab  yoshidagi  o'q uvchilarda  shakllantiriladigan  m atn  ustida  ishlash 
ko'nikm alari  belgilab  berildi,  shuningdek,  1—■
4-sinflarda  o'q ish   m ala- 
kasiga  qo'yilgan  talablar  ancha  aniq  ajratildi.  XX  asm ing  70-yillari 
boshlarida  m azm uni  va  m etodik  apparati  jihatidan  hayotga  yaqin- 
lashtirilgan  o'qish  kitoblari  yaratildi.
M ustaqillik  tufayli  ta ’lim   sohasida  ham   katta  islohotlar  am alga 
oshirildi.  1999-yil  boshlang'ich  t a ’lim ning  ham   „D avlat  t a ’lim  stan­
d a rd "  yaratildi,  o'quv  dasturlari  yangilandi.  2005-yil  tajriba-sinov 
natijalari  hisobga  olinib,  davlat  t a ’lim  standartlari  va  o 'q u v   dasturlari 
qayta  ko'rib  chiqildi,  „O 'qish  kitobi"  darsliklari  ham   yangilandi.
O 'zb ek  m aktablarida taniqli rus m etodist-olim lari T. G . Ram zayeva, 
M. S. Vasileva,  V. G . G oreskiy,  К. T. G o len kin a, 
L. A. G orbushina, 
M. I.O m orok o va,  E. A .N ikitin a,  N . S. Rojdestvenskiy,  o'zbek  olim ­
laridan  A. Z unnunov,  K. Q osim ova,  Q. Abdullayeva,  S .M atchon ov, 
M .Y usupov,  M .U m aro va,  X. G 'u lo m o v a   kabilar  ishlab  chiqqan  tak o- 
m illashgan  sinfda  o'q ish  m etodikasidan  ijodiy  foydalanilm oqda.
B oshlang'ich sinflarda  badiiy asar quyidagi m u h im  m etodik  qoida­
lar  asosida  tahlil  qilinadi:
1. 
Asar  m azm unini  tahlil  qilish  va  to 'g 'ri,  tez,  ongli,  ifodali  o'q ish  
m alakalarini  shakllantirish  bir  jaray o nd a  boradi  (asarning  m azm uni­
ni  tushuntirishga  oid  topshiriq  o 'q ish   m alakalarini  takom illashtirish 
topshirig'i  ham   hisoblanadi).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2.  Asarning  g'oyaviy  asoslari  va  m avzusini,  uning  obrazlari,  sujet 
chizig'i,  kom pozitsiyasi  va  tasviriy  vositalarini  tushuntirish  o 'q u v ­
chilam ing shaxs sifatida um um iy kam ol topishiga yaxshi xizm at  qiladi, 
shuningdek,  bog'lanishli  nutqining  o'sishi  (lug'atining  boyishi va faol- 
lashishi)ni  ta ’minlaydi.
3. O 'quvchilam ing hayotiy tajribasiga tayanish asar m azm unini ongli 
idrok  etishning  asosi  va  uni  tahlil  qilishning  zaruriy  sharti  hisoblanadi.
4.  Sinfda  o'qishga  o'quvchilam ing  bilish  faoliyatini  faollashtirish, 
atrof-m uhit  haqidagi  bilim larini  kengaytirish  va  ilmiy  dunyoqarash 
asoslarini  shakllantirishning  sam arali  vositasi  sifatida  qaraladi.
Asarni  tahlil  qilishda  hisobga  olish  zaru r  bo'lgan  m uhim   om il- 
lardan  biri  uning  o'quvchilarga  hissiy  t a ’siridir.  O 'quvchilar  m uallif­
ning  asosiy  fikrini  tushunibgina  qolm ay,  m uallif  hayajonlangan 
voqeadan  ham   hayajonlansinlar.  M atnni  tahlil  qilish  o 'qu vch ida  fikr 
q o'zg'atish i,  hayotiy  tajribasining  m uallif qayd  etgan  dalillarga  to 'g 'ri 
kelish-kelmasligini  aniqlashi  zarur.  Tahlil  davom ida  asarning  estetik 
qim m ati,  badiiy  go'zalligi  ham   alohida  qayd  qilib  o'tiladi.
O 'q ish   m etodikasi  adabiyotshunoslik,  psixologiya,  pedagogika 
ishlab  bergan  nazariy  qoidalarga  asoslanadi.  Sinfda  o 'qish ni  to 'g 'ri 
uyushtirish  uchun  o'qituvchi  badiiy  asarning  o'ziga  xos  xususiyat- 
larini,  t a ’lim ning  turli  bosqichlarida  o 'q ish   jarayonining  psixologik 
asoslarini,  kichik  m aktab yoshidagi  o 'q u vch ilam ing  m atnni  idrok etish 
va  o'zlashtirish  xususiyatlarini  hisobga  olishi  zarur.
O 'qish  darslari  o'quvchilarda  badiiy  asarlarning  bir-biridan  farqini 
ajrata  olish,  yozuvchining  hayotiy  voqealam i  qanday  badiiy  vositalar 
orqali aks ettirgani va qanday obrazlar yaratganini aniqlay olish,  mustaqil 
o'qish  va  asam i  tahlil  qilish  malakasi  sinfdan-sinfga  o'tgan  sari  o'stirib 
boriladi.  O 'quvchilar  adabiy  m a’lum otlam i  o'zlashtirish  orqali  badiiy 
asarning  m azm uni,  g'oyasi  va  aham iyatini  anglab  ola  boshlaydilar.
O 'quvchilar  adabiy  tushunchalarni  o'rganish  natijasida  badiiy 
adabiyot  s a n ’atning  bir  turi  ekanligi,  uning  hayot  bilan  aloqador- 
ligini  bilib  oladilar.  Adabiy  tushunchalarni  shakllantirish  bilan  birga 
o'quvchilam ing  nutqini  o'stirish   ham   m uhim   o 'rin   tutadi.
Boshlang'ich  sinflarda  asar  tahlilida  adabiy  ja n r  turlari  —  ertak, 
hikoya,  masal,  sh e’r,  doston,  m aqol,  topishm oq  bilan  birga  badiiy  til 
vositalari  —  sifatlash,  o'xshatish,  jonlantirish,  m ubolag'a  bilan  ham  
am aliy  ravishda  tanishtiriladi.
Badiiy  asar  tilini  tahlil  qilish  orqali  o 'q uvchilarda  o 'z  ona  tiliga 
m uhabbat  hissi,  badiiy  asarni  ongli  o'qish  ko'nikm asi  o'stiriladi,  asar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

g'oyasini  ch u qu r  idrok  etishga  zam in  h ozirlanadi,  o 'q u v ch ilar  nutqi 
rivojlantiriladi.
Xalq  og'zaki  ijodida  ertak  jan rin in g   bolalar  to m o n id an   yaxshi 
qabul  qilinib,  qiziqib  o'qilishining  sabablaridan  biri  ertak   tilining 
t a ’sirchanligi,  o 'tk ir  sujetliligi  va  xalq  tiliga  yaqinligidir.  E rtak  o 'q ib  
b o'lingach,  uning  badiiy  tili  ustida  ishlashga  alohida  aham iyat  berish 
zarur.
2 -sin f  „O 'qish  kitobi“ da  keltirilgan  „K am aychi  sh o h "  ertagida 
,,yov  qora  bulutday  yopirilib  kelayotgan  ek an",  „K uychi  terak" 
ertagida  „Terakning  shoxlari  xuddi  surnay  chalgandek  ovoz  chiqarib, 
yaproqlari  esa  shildirab  raqsga  tu sh ar  ek an ",  „T o 'rg 'ay lar  q o 'sh iq   ay­
tib,  ularga jo 'r   b o 'la r  ekanlar",  „O h,  deb  nola  qilibdi  terak ",  „U stu n 
ularning nag'm alariga jo 'r  bo 'lib,  s h o 'x -sh o 'x  kuy chalibdi"  kabi badiiy 
vositalar  yordam ida  tasvirlangan  m an zaralar  ju d a   ko'p .  U la r  ustida 
ishlash  o'quvchi  nutqini  o 'stirish   bilan  birga  ularni  fikr  yuritishga, 
m ulohaza  qilishga  ham   o'rgatadi.
Ertaklarda  o'xshatishlar,  jonlantirish  va  m ubolag'alardan  foydala­
nilgan.  O 'quvchilarga  ularni  izohlab  berish,  keyinchalik  m atn d an   to p ­
tirish,  qayta  hikoyalashda  ulardan  n u tqlarida  foydalanishga  o'rgatish 
zarur.
Asar o 'q ib   bo'lingach,  badiiy til vositalari  ustida  ishlanadi.  C hunki 
ularning  m a’nosi  m atndan,  asar  m azm unidan  anglashiladi.  Ayniqsa, 
m asallarda allegoriyani ochishda k o 'ch m a  m a’noli so'zlardan k o 'p  foy­
dalaniladi.  U lar  bolalarga  masal  m azm unini  tushunishga xalal  bergani 
u ch u n   ayrim  k o 'c h m a   m a’noda  ishlatilgan  so 'z la r  asam i  o'q ish d an  
oldin  tushuntiriladi.
3 -sin f „O 'q ish kitobi“ d an o 'rin  olgan  „A yam ajiz"  (Q udrat H ikm at) 
sh e ’rida  „B o 'ralar q o r  kapalak",  „B og 'lar  sokin  m izg'ishar,  M isoli  oq 
kapalak",  „M uz  oynalar  sovuq  yeb"  m isralarida  o'xshatish,  jo n la n ti­
rish;  „Saxiy  ona  tab ia t",  „q u ch og 'id a  havo  s o f '  m isralarida  m etafora; 
„Ayam ajiz  izg'iydi,  K o'chalard a  tutoq ib ,  Shox-shabbani  tortqilar, 
Y alm og'izdek  yutoqib"  kabi  m isralarda  jo n lan tirish   va  o'xsh atishlar 
q o'llangan.  Bular  ustida  ishlaganda  quyidagicha  savol-topshiriqlardan 
foydalanish  m um kin: