K arim a q osim ova

Shakl  yasovchi  qo'shimchalami  o'rganish  xususiyatlari. 
H a r  bir 
m orfem aning  lingvistik  m ohiyatida  o'ziga  xoslik  b o 'lib ,  u ni  o'rganish 
m etodikasi  ham   o'ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  Shakl  yasovchi 
q o 'shim ch ada  gram m atik  vazifa  yetakchi  hisoblanadi,  bu  bilan  u  so'z 
yasovchi  q o 'sh im ch ad an   farqlanadi.
Shakl  yasovchi  q o 'sh im ch a  so'zning  gram m atik  m a’nosini  ifoda­
lovchi  vosita  hisoblanadi.  O 'quvchilar  so'zning  gram m atik  m a ’nosini 
bilm ay  turib  shakl  yasovchi  qo'shim chaning  vazifasini  ham   anglab 
yetm aydilar.  Bundan  tashqari,  shakl  yasovchi  q o 'sh im c h a   bir  necha 
m a ’no   ifodalaydi  (m asalan, 
kitobni  o'qidim
  so 'z  birikm asidagi 
-in
I 
shaxs  birlik  m a’nosini  bildiradi).
Shakl  yasovchi  qo'sh im ch an i  o'rgatishda  uning  m ana  shu  xusu­
siyatlari  hisobga  olinadi,  boshlang'ich  sin f  o'quvchilari  lining  ikki 
belgisi  bilan  (so'z  shaklini  o'zgartirishi  va  gapda  so 'zlarn i  bir-biriga 
bog'lashi  bilan)  am aliy  tanishtiriladi.  O 'quvchilar  o tlard a  birlik  va 
ko'plik,  bo'lishli  va  bo'lishsiz  fe ’llar,  o tlam ing  egalik  va  kelishik  q o '­
shim chalari  bilan  o'zgarishi,  kishilik  olm oshlarining  kelishiklar  bilan 
turlanishi,  fe ’llarda  shaxs-son,  zam onni  (4-sinf)  o'rg anish lari  bilan 
bog'liq  holda  ularning  shakl  yasovchi  q o 'sh im cha  haqidagi  bilimlari 
asta-sekin  chuqurlashtirila  boriladi.
O 'quvchilarda gapda so 'z la r shakl  yasovchi  q o 'sh im c h a  yordam ida 
bog'lanishi  haqidagi  dastlabki  tasa w u r  m ashqlarni  bajarish jarayonida 
hosil  qilinadi.  M asalan,  gapning  m azm uniga  m os  ravishda  ajratib  b e ­
rilgan  so'zning  shaklini  so 'ro q lard an   foydalanib  o 'zg artirish   va  u  so'z 
gapdagi  qaysi  so 'z   bilan  bog'langanini  aniqlash  so 'ralad i: 
0 ‘quvchi
 
(nim ani?) 
kitob...  sevadi.  U
  (nim adan?) 
kitob...  yaxshi foydalanadi?
 
O 'quvch ilar  o 'qituvchi  rahbarligida 
„So'zning  shaklini  nima  uchun
 
o'zgartirishga  to'g'ri  keldi?  So'z  shaklini  o'zgartirish  bilan  nimaga  eri-
 
shildi ?“
 savollariga javob  beradilar.
O 'quvchilar  shakl  yasovchi  qo'shim chalarning  sin taktik   vazifasini 
gapda  so 'zlam in g  b o g'lanishi  va  so'z  birikm asini  o 'zlash tirish  jaray o ­
nida  o'zlashtiradilar.  O 'q uvch ilam in g  so'zlam ing  b og'lanishi  haqidagi 
bilimi  elem entar  x arakterda  b o'lsa  ham ,  ularning  so 'z   birikm asidagi 
so 'zlar  m a’n o  va  gram m atik   jih atdan   shakl  yasovchi  q o 'sh im c h a la r
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yordam ida  bog'lanishini  tushunishiga  erishiladi.  O 'quvchilar  ot  va 
kishilik  olm oshlarining  kelishik  qo'shim chalari  bilan  turlanishini 
o'rganganlaridan  so 'ng   gapda  m a’no  va  gram m atik  jih a td a n   o'zaro  
bog'langan  so'zlarni  ajrata  olish  va  nim alar  yordam ida  bog'langanini 
tushuntirish  ko'nikm alariga  ega  bo'lishlari  m um kin,  so'ng ra  shakl  ya­
sovchi  qo 'shim chalarning  sintaktik  vazifasini  o'zlashtira  boshlaydilar.
O 'quvchilar  h a r  bir  m orfem aning  topshirig'ini  boshqa  m or- 
fem alar  bilan  qiyoslab  ko'rsatish  talab  qilingan  vazifani  bajarish 
jarayonida  shakl  yasovchi  q o 'shim chaning  o'ziga  xos  xususiyatini 
yaxshi  o'zlashtiradilar.  M asalan,  o'zakdosh  so 'zlar  tanlash  vazifasini 
bajarish  davom ida  so 'z   yasash  uchun  qanday  m orfem alardan  foyda- 
lanilgani,  so'z  yasovchi  q o'shim cha  tufayli  so'zning  m a’nosi  qanday 
o'zgargani  aniqlanadi.  Shundan  so 'n g   o'quvchilarga  „O tni  shunday 
o'zgartiringki,  u  birlikni  emas,  ko'plikni  bildirsin"  topshirig'i  beriladi. 
Bolalar  bu  vazifani  bajarib,  otga  shakl  yasovchi  ko'plik  qo'shim chasi 
qo'shilganda,  so 'zn ing   leksik  m a’nosi  o'zgarm aganini,  faqat  shakli 
o'zgarganini,  ko'plik  bildirganini  aytadilar.  S o'z  yasovchi  q o 'sh im ch a 
bilan  shakl  yasovchi  qo'shim chalam i  taqqoslash  orqali  o 'q uv chilar 
shakl  yasovchi  q o'shim chaning  so 'z   shaklini  o'zgartirishdagi  o 'rn in i 
yaqqol  ko'radilar.