К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

8.2. Қуруқликда сувнинг айланма ҳаракати. 
Атмосфера ёғинлари Ер юзасига тушгандан сўнг уларнинг бир қисми Ер юзаси 
бўйлаб оқиб дарё, ботқоқ ва кўлларни ҳосил қилади, бир қисми эса Ерга шимилиб Ер 
ости сувларини ҳосил қилади. Баланд тоғларга ва қутбий ўлкаларга ёққан қорлар эса 
тоғ ва материк музликларини ҳосил қилади. 
Ерга шимилган сувлар қисман ўсимликларнинг илдизлари орқали ва тупроқ 
капилярлари орқали кўтарилиб буғланади ва атмосферага ўтади. Ўсимликларнинг 
барглари орқали сувларнинг буғланиши транспирация деб аталади. Ерга шимилган 
сувларнинг бир қисми ер ости сувларини ҳосил қилади. Мазкур сувлар тоғ 
ёнбағирларида Ер юзасига чиқиб булоқларни ҳосил қилади.

---

162 
Музлар ҳам мураккаб ҳаракат қилишади. Музларда чучук сувларнинг жуда 
катта қисми тўпланган, айниқса қалинлиги 4 км.ча бўлган материк музликларида. 
Материк музликлари Антарктида ва Гренландияда тарқалган. Ўз оғирлик кучи 
таъсирида музлар атрофга томон ҳаракат қила бошлайди. Натижада музликларда 
динамик мунозанат вужудга келади: ёққан қорлар аста-секин зичлашиб фирнли 
музларга айланади, натижада музликнинг оғирлиги ортиб кетади ва у атрофга томон 
ҳаракат қила бошлайди. Қирғоққа яқинлашганда улар океан ёки денгизга улкан 
палахсалар шаклида синиб тушади ва айсбергларни ҳосил қилади. Музларнинг 
тезлиги йилига марказда бир неча сантимерни, чеккада бир неча киломерни ташкил 
қилади. 
Тоғ музликлари тўйиниш жойидан абляция (эриш) жойи томон ҳаракат 
қилади. Музнинг қуйи чегарасида ёққан қор эриган қор миқдорига тенг. Мазкур 
чегара қор чизиғи деб аталади. Уларнинг тезлиги йилига йирик музликларда бир неча 
километрга, майда музликларда бир неча метрга етади. 
Музликларнинг миқдори геологик тарих давомида ўзгариб турган. Муз 
босиш даврларида сувларнинг жуда катта қисми музга айланган ва қутбларда 
тўпланган. Муз босиш даврлари музсиз даврлар билан алмашиниб турган. 
Географик қобиқда музларнинг миқдорини ўзгариб туриши табиатда жуда 
муҳим ўзгаришларни келтириб чиқаради. Агар Антарктида ва Гренландия музлари 
эрийдиган бўлса Дунё океани сатҳи 60 м.га кўтарилиш мумкинлиги ҳисоблаб 
чиқилган. Бу эса қуруқликни 20 млн. км
2
майдонини сув остида қолиб кетишига олиб 
келади.