К а р и м о в а. А., И с л о м о в ф. Р., А в л о қ у л о в а. З

давр харажатлари
деб ю ри ­
тилади.
М аҳсулот с о т и ш , м аъ м у р и й хар аж атл ар , х и зм ат 
кўрсатувчи хўж аликлар хараж атлари, бош қа оп ерац и о н
хараж атлар давр хараж атлари таркиби га ки ритилади.
Ҳ и собварақлар реж асига бин оан давр хараж атлари 
қуйидаги ҳи собварақларда акс эттирилади:
9410—“ С отиш хараж атлари” ;
9420—“ М аъмурий хараж атлар” ;

---

9430—“ Б ош қа оп ерац и он хараж атлар” ;
9440—“ К елгусида сол и ққа тортиладиган базадан че- 
гириладиган ҳисобот даври хараж атлари”.
Н изом га бин оан сотиш харажатлари тарк и б и га ку­
йидагилар киритилади:
♦ тем и р йўл, сув, автом об и ль, о т-ул овд а таш иш
хараж атлари ҳамда тран сп орт воситалари б екор туриб 
қолганлиги учун тўланган ж арим алар;
♦ савдо ва умумий овқатланиш корхон алар и н и н г ха­
раж атлари;
♦ маҳсулот (иш лар, хизм атлар)ни соти ш билан бо г­
л и к меҳнатга ҳ ақ тўлаш хараж атлари (м аъм ури й -б ош - 
қарув ходим ларидан таш қари );
♦ уларнинг иж тим оий суғурта аж ратм алари;
♦ савдо эҳтиёж лари учун ф ой далан илади ган б и н о ­
лар, инш оотлар ва хоналарни ижарага о л и ш , сақлаш
ва тузатиш харажатлари;
♦ асосий воситалар ва ном оддий активлар ам ор ти ­
зац и яси ;
♦ сани тари я к и й и м -б о ш и , ош хона дастурхон ва со- 
чикдари, ош хона и ди ш -товоғи ва ан ж о м лар и н и н г э с ­
ки ри ш и ;
♦ газ, ёқилғи, электр эн ер ги яси хараж атлари;
♦ товарларни сакдаш , уларга иш лов бери ш ва улар­
ни сортларга аж ратиш харажатлари;
♦ савдо реклам аси харажатлари;
♦ таш и ш , сакдаш ва сотиш чоғида тов ар л ар н и н г 
норм а доираси да ва ундан ортикча йўқоти лиш и ;
♦ ўраш -ж ой лаш материаллари хараж атлари;
♦ м ол-м улкни м аж бурий суғурта қи ли ш хараж ат­
лари;
♦ меҳнатни муҳофаза қи ли ш ва техн и ка х авф си зли - 
ги харажатлари;
♦ вентиляторлар, м аш и налар ва ул ар н и н г ҳаракат- 
ланувчи қи см ларин и ўрнатиш ва сакдаш , туйнуклар, 
ўйикдар ва бош қаларн и н г атроф и н и ўраш б ўйи ча ж о ­
рий (ном укам м ал тусдаги) харажатлар;
♦ махсус ки й и м -б о ш ва п ойаф зални ю ви ш ва туза- 
тиш га м атериаллар қий м ати ;
♦ умумий овқатлани ш ва савдо ходим лари тиббий 
кўри кдан ўтказилганлиги учун тиббиёт м уассасалари га 
ҳ ак тўлаш ;

---

♦ касса хўж алигини ва тушум и н к асс ац и я си н и ю ри ­
тиш чиқим лари;
♦ умумий овқатлани ш корхоналарида қоғоз салф ет- 
калар, қоғоз дастурхонлар, қоғоз стакан лар ва тарел- 
калар, бир марта ф ойдалан илади ган ан ж ом лар қ и й - 
мати;
♦ сотиш б озорлари ни ўрганиш бўйича белгиланган 
норм ативлар доираси да ва ундан орти қч а хараж атлар 
(м аркетингга, реклам ага сарф лан ган хараж атлар);
♦ илгариги и ш ж ой бўйича л авози м оклад м и кд о ­
ри н и сақлаган ҳолда бош қа таш килотлар, корхон алар- 
дан , ш унингдек, вақги н чали к ўр и н д ош л и к б ўйича хо­
дим ларга туланадиган окладлардаги ф арқ;
♦ совун, ап тека дори-дарм он воси тал ари н и н г қи й - 
мати;
♦ солиқлар (ер учун, мулк учун, автотран сп орт во­
ситалари учун);
♦ умумий ф ойдаланиш даги автом обиль йўлларини 
сақлаш га ва таъм ирлаш га ажратмалар;
♦ б ан к хизм атларига тўловлар.
Ю қорида келти р и л ган хараж атлар 9410—“ С оти ш
бўйича хараж атлар” ҳисобварағида ҳисобга олинади. 
Ушбу ҳи собварақ тран зи т ҳи соварақ бўлиб, қай си давр 
бўлм асин унинг ой бош ида қ о л д и қ сум маси бўлм айди. 
Ҳ и соб варақн и н г дебет том онида товарларн и со ти ш б и ­
л ан б оғли қ бўлган хараж атлар кўрсатилса, креди т т о ­
м он и да ушбу хараж атларни ҳисобдан ч и қ ар и л и ш и акс 
эттирилади. Бу сумма ф ой дан и н г кам ай и ш и га олиб к е ­
лади, яъни ф ой да ҳисобидан қопланади.
9410—“С отиш бўйича хараж атлар” ҳи соб варағи ни н г 
ан али ти к ҳисоби 15-сонли қайдном ада хараж атларн и нг 
дебет ва кредит обороти кўрсатилади. Д ебет о б о ро ти ­
н и н г ж ам и сум м аси № 1 , 2, 7, 10/1-ж урнал ордерлар- 
да акс эттири лса, креди т бўйича оборот сум м алари 
эса № 11 -ж урнал-ордерида акс эттирилади.
Корхоналар иш и ни олиб бориш , ую ш тириш ва бош - 
қариш тегиш ли хараж атларни талаб қилади. Ҳ ар бир 
корхона бундай хараж атларни қоплаш учун тегиш ли 
аж ратмалар қилади ва бу аж ратмалар 9420—“ М аъм у­
р и й (бош қарув) х ар аж атл ар ” ҳи соб варағи да ҳи соб га 
олинади.
У нга қуйидаги хараж атлар киради:

---

♦ бош қарув ходим ларига тегиш ли бўлган меҳнатга 
ҳ ақ тўлаш харажатлари;
♦ бош қарув ходим ларига тегиш ли и ж ти м ои й суғур- 
та аж ратмалари;
♦ хизм ат енгил автотранспорти ва хизм ат м и к р о ав- 
тобуси ни сақлаш , ёллаш ва ижарага оли ш хараж атла­
ри;
♦ хўж али к ю ритувчи субъект ва у н и н г т ар к и б и й
бўли н м аларин и таш ки л этиш ва уларни б о ш қ ар и ш ха­
раж атлари;
♦ бош қарувн и н г техн и к воситалари, ал о қа узелла- 
ри, си гн али зац и я воситалари, ҳисоблаш м ар казл ар и н и
ва иш лаб чиқари ш га тегиш ли бўлмаган б о ш қ ар у вн и н г 
б ош қа техн и к воеиталарини сақлаш ҳамда уларга хи з­
м ат кўрсатиш хараж атлари;
♦ иж ара, хизматлар кўрсатилгани учун ал оқа узел- 
лари га ҳ ақ тўлаш (АТС, уяли, йўлдош, п ей ж и н г алоқа);
♦ ш аҳарлараро ва халқаро телеф он сў злаш увлари
учун белгиланган н орм ативлар доираси да ва улардан 
орти қча ҳ ақ тўлаш;
♦ м аъмурий бош қарув эҳтиёжлари учун б и н о л ар ва 
хоналар иж араси учун ҳ ақ тўлаш;
♦ маъмурий ақам иятга эга бўлган асоси й воси та­
л ар н и сақлаш ва уларни тузатиш , ш унингдек эск и р и ш
хараж атлари;
♦ ю қори таш килотлар ва ю ридик ш ахслар бирлаш - 
малар: вази р ли клар, идоралар, ую ш м алар, к о н ц е р н - 
ларга ва б ош қа харажатларга ажратмалар;
♦ ходим ларни ва иш лаб ч и қари ш ж а р аён и билан 
б о ғл и қ бўлм аган м ол-м улкни мажбурий суғурта қилиш ;
♦ бош қарув ходим ларини хизмат саф арлар и га юбо- 
риш бўйича белгиланган н орм алар доираси да ва ундан 
орти қча харажатлар;
♦ б елгиланган норм алар доираси да ва ун дан ор ти қ- 
ча миқцордаги ваки лл и к хараж атлари;
♦ умумий овқатланиш корхоналари ва бош қаларга 
б и н о л ар н и текин бериш ва ком м унал хи зм атл ар қи й - 
матига ҳ а қ тўлаш харажатлари;
♦ б е в о с и т а и ш лаб ч и қ а р и ш ж а р а ё н и г а теги ш л и
бўлм аган , табиатни м уҳоф аза қи лиш аҳ ам и яти га эга 
бўлган ж ам ғарм аларни сақлаш ва улардан ф о й далан и ш
билан б о ғл и қ ж орий хараж атлар, шу ж ум ладан йўл

---

қўйиладиган норм алар доирасида ва улардан орти қча 
иф лослантирувчи м оддаларнинг атроф -м уҳитга ч и қ а- 
ри лганлиги (таш ланганлиги) учун тўловлар.
Б ош қа оп ерац и он харажатларга куйидагилар киради:
♦ я н г и т а ш к и л э т и л а ё т г а н х ў ж а л и к ю р и т у в ч и
субъектда иш лаш учун мутахассислар тайёрлаш ва улар­
н и қайта тай ёрлаш хараж атлари, норм алар доираси да 
ва улардан ортиқча мутахассислар тайёрлаш ҳамда қайта 
тайёрлаш бундан мустасно;
♦ лойиҳа ва қури лиш -м он таж и ш лари да чала иш - 
ларн и бартараф этиш хараж атларини қоп лаш , ш ун и нг­
д ек объект қош идаги ом боргача тран сп ортда таш иш
чоғидаги ш и кастлан иш лар ва бузилиш лар, коррозияга 
қарш и ҳим оя н уқсонлари туф айли келиб чи кқан таф - 
тиш хараж атлари (асб об-ускун аларн и қи см ларга аж ­
ратиш ) ва ш унга ўхшаш б ош қа хараж атлар етказиб 
бериш ва и ш ларн и баж ариш ш артларин и бузган ю ри ­
д и к ш ахслар ҳисобига м азкур хараж атлар чала иш лар, 
ш и кастлан иш ёки зарар кўриш учун ж авобгар бўлган 
етказиб берувчи ёки б ош қа хўжалик ю ритувчи субъект­
лар ҳисобига ун ди ри лиш и м ум кин бўлм аган дараж ада 
амалга ош и ри лади ;
♦ маслаҳат ва ахборот хизм атларига ҳ ақ тўлаш ;
♦ аудиторлик хизм атларига ҳ ақ тўлаш , шу ж ум ла­
дан хўж алик ю ритувчи субъектнинг қатнаш чилари д ан
(м улкдорлардан) б и ри н и н г таш аббуси бўйича ўткази- 
ладиган аудиторлик хизм атларига ҳ ак тўлаш ;
♦ ўзи ни н г хизмат кўрсатувчи и ш лаб чи к ар и ш л ар и
ва хўж аликларини асраш дан кўрилган зарарлар;
♦ салом атли кн и муҳофаза қи лиш ва ходим ларни н г 
иш лаб чикари ш ж араён и да бевосита қатнаш уви билан 
б оғли қ бўлмаган дам олиш ларн и таш ки л этиш тад б ир­
лари ;
♦ хўжалик ю ритувчи субъектлар том он и дан маҳсу- 
лот иш лаб ч и қ ар и ш билан б о ғл и қ бўлм аган и ш лар 
(хизм атлар)ни (ш аҳар ва ш аҳарчаларни о б одон л аш ти ­
риш иш лари, қ и ш л о к хўжалигига ёрдам бери ш ва бош - 
қа хил иш ларни) баж ариш харажатлари;
♦ к о м п е н с а ц и я ва р ағб атл ан ти р и ш ту си д аги тў- 
ловлар;
♦ У збекистон Р есп убли каси Ҳ укум ати ни н г қаро р- 
ларига кўра к о м п ен сац и я тўловлари;

---

♦ бир йўла тўланадиган мукофотлар ва тақ ц и р л аш - 
лар, шу ж ум ладан хўж алик юритувчи суб ъектн ин г ўзи- 
н и н г қарорига кўра кўп й и лл и к хизмати учун ҳ а қ тўлаш 
(натурадаги тўловлар ҳам шу жумлага к и р ад и ), ш у­
н ин гдек, улар бўйича иж тим оий ж ам ғарм аларга ўтка- 
зилган сум малар;
♦ қ о н у н ҳ у ж ж а т л а р и га ёк и х ў ж а л и к ю р и т у в ч и
субъектнинг ўзининг қарорига м увоф и қ маж бурий иш га 
келм аган вақти ёки паст ҳ ақ тўланадиган и ш н и баж ар- 
ган лик учун ҳақ тўлаш;
♦ в ақ т и н ч а м еҳнат л аёқ ати н и й ўқотган т а қ д и р д а
қонун ҳужжатлари билан белгиланган, ҳақиқий иш ҳақи 
м и қдоригача қўш им ча ҳақ;
♦ асосий иш ж ойи хўж алик иш чиларига, хўж алик 
ю ритувчи субъект иш чи ва мутахассисларига у лар и ш ­
дан аж раган ҳолда малака ош и ри ш ва мутахассисларни 
қайта тайёрлаш тизим ида ўқиган вақгда и ш ҳақ и тўлаш;
♦ и кки ва ундан кўп болалари ёки ўн олти ёш гача 
ногирон боласи бўлган аёлларга қо н у н ч и л и к к а м уво­
ф и к қўш им ча меҳнат таътили ҳақин и тўлаш;
♦ ходим ларга товарлар, маҳсулотлар ва б о ш к а н ар- 
саларни бепул бери ш ёки ходимлар учун и ш л ар, х и з­
матларни баж ариш ;
♦ х одим ларни н г (овқатлани ш и , йўл к и р ас и , даво- 
лан и ш ва дам олиш га, экскурси я ва саёҳатларга йўллан- 
м алари, сп орт секц и ял ари д а, тўгаракларда, клуб лар- 
даги м аш ғулотлари, м адани й -кўн гилочар ва ж и см о н и й
тарбия (спорт) тадбирларига қ атн аш и ш и , х о д и м л ар ­
н и н г ш ахсий обунаси ва истеъмоли ҳамда б о ш қ а ш ун­
га ўхшаш тўловлари) хараж атларини қоплаш ;
♦ иш ҳақин и ҳисоблаш да ҳисобга 
ол и н м ай д и ган
тўловлар ва харажатлар;
♦ қ он у н чи ли к ка м у в о ф и қ болани и кки ёш га тўлгун- 
гача п арвари ш қи л и ш бўйича ҳар о й л и к н а ф а қ а н и
тўлаш бўйича харажатлар;
♦ п ен си яларга устамалар, п ен си яга ч и қ аётган меҳ- 
н ат ф ахри й лари га бир йўла тўланадиган н аф ақалар;
♦ ам алдаги қо н ун чи л и к ка м ув о ф и қ хўж али к ю ри ­
тувчи субъектлардан уларн и нг қайта таш ки л эти л и ш и , 
ходим лар ва ш татлар со н и н и н г қи сқ ар и ш и м уносабати 
билан бўш аб қоладиган ходим ларга тўловлар;
♦ ходим ларга туланадиган моддий ёрдам;

---

♦ со ғли қн и сақлаш объектлари, қариялар ва н оги- 
ронлар уйлари, болалар мактабгача тарбия м уассасала­
р и , со ғл ом л аш ти ри ш лагерл ари , м а д а н и ят ва сп орт 
объектлари, хал қ таъ ли м и м уассасалари , ш ун и нгдек 
уй -ж ой ф он ди объектлари таъм и ноти га (шу ж ум ладан 
барча турдаги таъм ирлаш и ш лари ни ўтказиш га ам о р­
т и за ц и я аж р атм ал ар и ва хар аж атл ар н и ҳам қўш ган
ҳолда) ж ойлардаги давлат ҳоки м и яти органлари то м о ­
нидан белгиланган норм ативлар доираси даги ва улар­
дан орти қча харажатлар;
♦ вақги н ча тўхтатиб қўйилган иш лаб ч и қари ш қув- 
ватлари ва объектларини сақлаш хараж атлари (бош қа 
м анбалар ҳисобига қопланадиган хараж атлардан таш - 
қари);
♦ б ан к ва деп озитарий хизм атларига тўловлар;
♦ эко л оги я, соғлом лаш тириш ва б ош қа хайрия ж ам - 
ғармаларига, м аданият, халқ таълим и, соғли қн и сақ- 
л аш , иж ти м ои й таъм инот, ж и см о н и й тарби я ва спорт 
корхон алари , муассасалари ва таш ки лотларига бадал­
лар;
♦ бю дж етга маж бурий тўловлар, соли қлар, й иғи м - 
лар, ам алдаги қон ун чи ли к ка м ув оф и қ туланадиган ва 
хўжал и к ю ритувчи субъект хараж атларига қўш илади- 
ган махсус бю дж етдан таш қари ж ам ғарм аларга аж рат­
малар;
♦ зарарлар, ж арим алар, пенялар:
♦ б екор қ и л и н ган и ш л аб ч и қ а р и ш бую ртм алари
бўйича йўқотиш лар;
♦ моддий бой ли кларн и н г таби ий й ўқолиш и н о р м а­
лари доираси даги ва н орм аларидан кўпроқ, бевосита 
иш лаб ч и қари ш ж араёнига теги ш ли бўлм аган йўқо- 
тиш лар ҳам да кам ом адлар;
♦ иш лаб ч и қ ари ш захираларини ва тайёр маҳсулот- 
ни эн г паст баҳолаш усули ёки со ти ш н и н г соф қи й - 
мати бўйича қайта баҳолаш ёки баҳосини п асайтириш
натиж асидаги зарарлар;
♦ идиш ларга дой р муомалалар бўйича зарарлар;
♦ суд харажатлари;
♦ тўланиш и шубҳали қарзлар бўйича захирага аж ­
ратм алар;
♦ қон ун чи ли к ка м увоф и қ даъво билди риш муддати 
ўтган 
ва ун ди ри лиш и нореал бўлган б о ш қа қарзлар

---

бўйича д еб и то р л и к қарзларн и ҳисобдан ч и қ ар и ш д ан
кўрилган зарарлар, ш унингдек қо н ун чи л и к ка м у в о ф и қ
ю ридик ва ж и см он и й ш ахслар билан ҳи соб лаш и ш л ар 
бўйича тўлан и ш и шубҳали қарзларни ҳи соб дан ч и қ а- 
риш дан кўрилган зарарлар;
♦ ҳисобот йилида ан и қлан ган ўтган й ил л ар о п ер а­
ц иялар бўйича кўрилган зарарлар;
♦ табиий офатлар (иш лаб чиқариш захиралари, тайёр 
маҳсулотлар 
ва б ош қа моддий б о й л и к л ар н и н г нобуд 
бўлиш и ва бузилиш и, иш лаб ч и қ ари ш н и тўхтатиш ва 
бош қалар туф ай ли йўқотиш лар) туфайли кўри лган қо п - 
л ан м ай д и ган й ўқотиш лар ва зарарлар, ш у ж ум ладан
таб и и й о ф атл ар о қ и б атл ар и н и н г о л д и н и о л и ш ёки
оқи б атлари н и бартараф этиш билан б о ғл и қ х ар аж ат­
лар;
♦ айбдорлари ан и қланм аган камомадлардан ёк и ай б ­
дор том он ҳисобидан зарур суммани ун ди ри ш м ум кин 
бўлмаган ҳолларда кўрилган зарарлар.
♦ хўж алик ю ритувчи субъект том он и дан уч ва у н ­
дан кўп йил м обай н ида иш латилган асоси й во си тал ар ­
н и соти ш д ан кўрилган зарарлар, хўж алик ю ритувчи 
суб ъектн и н г б о ш қа м улкини (акти вларн и ) со ти ш д ан
кў р и л ган з а р а р л а р , ш у н и н гд е к х ў ж а л и к ю р и т у в ч и
суб ъектн ин г асоси й воситалари б ош қа м улклари (ак- 
ти вл ар и )н и н г ҳисобдан ч иқари ли ш и , тек и н б ер и ли ш и
ва бош қача йўқотиш ларидан кўрилган зарарлар;
♦ хўж алик ш артном алари ш артлари н и н г, ш у ж ум ­
ладан маҳсулотни етказиб берувчилар ва д еб иторлар 
айби б илан бузилганлиги учун белгиланган ё к и эъ ти ­
р оф этилган ж арим алар, пенялар, вақти да тўлан м аган
тўловлар ва бош қа хил чоралар, ш ун и нгд ек етк ази л ­
ган зарарларн и тўлаш бўйича харажатлар;
♦ сол и к қонуни ва б ош қа қон ун ларни б у зган ли к 
учун ж ар и м а ва пенялар;
♦ тўланган б ош қа ж арим алар;
♦ б ош қа харажатлар.
Ю қори д аги келти ри б ўтилган х ар аж атл ар 9430— 
“ Б ош қа оп ерац и он хараж атлар” ҳисобварағида ҳисобга 
олинади.
9440—“ К елгусида соли ққа торти ладиган б азад ан че- 
ги риладиган ҳисобот даври хараж атлари ” ҳи собвара- 
ғида ҳисобот д аврид а сол и ққа торти ладиган базадан

---

чегирилм айдиган, ам м о ушбу тадбирларни амалга о ш и ­
ри ш учун қилинган харажатларни реж алаш тирилган са- 
марага эриш илган ҳолда, келгуси ҳисобот даврларида 
соли ққа тортиладиган базадан кам айтириладиган хара­
ж атлар ҳисобга олинади.
Ҳ и собот даври охирида 9440-ҳисобварақнинг д еб е­
тида й иғилган харажатлар 9900—“Я кун ий м оли яви й н а­
ти ж а” ҳисобварағига ўтказилади. 9440-хдсобварақни н г 
дебетида ҳисобга олинган харажатлар балансдан таш - 
қари 010—“ В ақтли таф овутл ар бў й и ч а х ар а ж ат л ар ” 
ҳисобварағида йиғиб борилади. Содир булган муомалалар 
сум м асига 9440-ҳисобварақнинг дебети билан бирга, 
010-ҳисобварақда ҳам ёзиб борилади. 010-ҳисобварақ- 
н и н г ч и қи м и га ҳисобга олинган хараж атлар бу тадбир 
учун сарф лан ган харажат ва ундан олин ади ган сам ара 
мудцатига қараб, тузилган махсус ком исси я расчётига 
асосан қисобдан чиқари лганда ёзилади.
9400-“Давр харажатлари” ҳисобварағи бўйича ҳисобварақлар 
корреспонденцияси
№
Хўжалик муомалаларининг мазмуни
Ҳисобварақлар
корреспондеицияси
дебет
кредит
1
.
Маҳсулотни сотиш билан боғлиқ транспорт 
харажатларнинг акс эттирилиши
9410
6990
2.
Реклама ва маркетинг харажатларининг 
акс эттирилиши
9410
6990
3.
Бошқарув ходимларига иш ҳақи 
\исобланиши
9420
6710
4.
Умуммаъмурий аҳамиятдаги асосий 
воситаларга эскириш ҳисобланиши
9420
0210-
0299
5.
Умуммаъмурий фойдаланиш учун 
материаллар сарфланиши
9420
1010-
1090
6.
Аудиторлик хизматига тўловларнинг акс 
эттирилиши
9420
6990
7.
Асосий воситаларнинг сотилиши ва 
бошқача чиқиб кетиши бўйича зарарнинг 
акс эттирилиши
9430
9210
8.
С олиқ органларининг қарорига биноан 
жарима ҳисобланилиши
9430
6410

---

9.
Шартнома шартларини бузганлик учун 
жарима қисобланилиши
9430
6960
10. Ҳисобот даври охирида давр харажатлари­
нинг якуний молиявий натижага 
ўгказилиши
9900
9410,
9420,
9430,
9440,