К а р и м о в а. А., И с л о м о в ф. Р., А в л о қ у л о в а. З

Такрорлаш учун саволлар

---

МОЛИЯВИЙ НАТИЖАЛАР ҲИСОБИ
18.1. Молиявий натижалар ҳисобининг аҳамияти 
ва вазифалари
М олиявий нат иж алар
— бу хўж али к ю ри тувч и
субъектнинг маълум ҳисобот даврида тад б иркорлик ф ао ­
ли яти ж араён и да ўзига қараш ли м аблағн и нг ош и ш и
ёки кам ай и ш и ди р. Бухгалтерия ҳисобида бундай ф а о ­
л и я т натиж аси ҳисобот давридаги барча ф ой д ал ар ва 
зарарларни ҳисоблаш йўли билан ан и қлан ади .
У збекистонда бозор муносабатларига ўтиш корхо­
налар ф аол и яти н и тубдан ислоҳ қи лиш , уларн и юзага 
келган ян ги и қтисодий муносабатлар ш ароити да р и ­
вож лан иш ин и таъ м и нлаш , мамлакатда к и ч и к ва ўрта 
тад б и р к ор ли кн и ривож лантириш к орхон алар н и н г м о ­
л и я в и й барқарорлигига узвий боғлиқ. К о р х он ал ар н и н г 
м оли яви й ж иҳатдан барқарор бўлиш и у л ар н и н г ф а о ­
лияти давом и да олган ф ой даси н и н г тўғри ш акл лан ти - 
ри ли ш и билан боғлиқ. Ч унки корхоналарда ф о й д а шу 
ерда иш ловчи ларн ин г моддий таъ м и н л ан и ш и н и н г, к о р ­
хоналарда иш лаб чиқари ш ф аоли яти н и кен гай ти р и ш - 
н инг, иш лаб чи қари ш д а ф ан -техни ка ю туқлари н и ва 
ян ги техн ологияларн и ж орий кд ли ш каби и ш л ар н и н г 
асосий моддий м анбаси ҳисобланади.
Ф ой да моддий иш лаб ч и қари ш соҳасида тад б ир­
корли к ф аол и яти ж араён и да яратилади. И ш л а б ч и к а­
риш ом иллари (м еҳнат, капитал ва таб и и й ресурслар) 
ва хўж алик ю ритувчи субъектларнинг ф о й д ал и иш лаб 
ч и қ ар и ш ф ао л и яти б и р и к и ш и н ати ж аси д а маҳсулот 
иш лаб ч и қ ар и л ад и , у истеъмолга с о ти л ган д а , товар 
бўлиб ҳисобланади.
Товар-пул муносабатлари ш ароитида ко р х о н а д ара­
ж асида со ф даром ад ф ой да ш аклин и олади. Т оварлар 
бозорида корхоналар нисбатан алохдда товар иш лаб 
чиқарувчи бўлиб м айдонга чиқадилар. Б о зо р д а маҳсу- 
лотга н арх белгилаб, уни истеъм олчиларга сотадилар.
18-6 о б.

---

С отиш натиж асида улар пул туш ум ини оладилар, бу 
эса даром ад олин ган ли гин и англатади. М олиявий на- 
ти ж ан и ан и қлаш учун туш умни маҳсулот иш лаб чиқа- 
риш га кетган харажат билан таққослаш керак.
Агар туш ум хараж атлардан ю қори бўлса, м оли яви й
нати ж а ф ой да олинган ли гидан далолат беради. Тадбир- 
кор д ои м о ф ой да о л и ш н и ўз олдига м ақсад қи либ 
қўяди, л еки н бунга д оим ҳам эри ш а олм айди. Агар 
тушум хараж атларга тен г бўлса, унда ф ақ ат маҳсулот 
иш лаб ч и қари ш ва сотиш харажатлари қоп лан ган бўла- 
ди, холос. Бунда зарар кўрилм айди, л ек и н иш лаб чи ­
кариш , и лм и й -техн и к ва иж тим оий р и во ж лан и ш н и н г 
м анбаи сиф атидаги ф ойда ҳам олинм айди.
Агар корхона хараж атлари туш ум идан кўп бўлса, у 
зарар кўради, яъ ни салбий м олиявий нати ж ага эри ш а- 
ди. Бу ҳолат уни анча мураккаб м оли яви й аҳволга со ­
ли б қўяди.
Ф ой дан и бозор м уносабатларин и нг ўта муҳим то и - 
ф аси сиф атида талқи н эти ш мумкин.
1. 
Ф ой да корхона ф аол и яти н ати ж аси д а о лин ган
и қги сод и й сам арани характерлайди. Л ек и н яго н а ф о й ­
д а кўрсаткичи ёрдам ида корхона ф а о л и яти н и н г барча 
то м о н л а р и н и баҳолаб бўлм ай ди . Б у н д ай у н и в ерсал 
кўрсатки чни н г бўлиш и ҳам мум кин эм ас. А йнан ш у­
н и н г учун корхо н ан и н г иш лаб ч и қ ар и ш , хўж алик ва 
м оли яви й ф аоли яти н и таш кил қи лиш да кўрсаткичлар 
ти зи м и д ан ф ой далан илади . Ф о й дан и н г аҳам и яти ш ун ­
дан и боратки , у якун и й м оли яви й н ати ж ан и акс этти- 
ради, шу билан бирга унинг м иқдори ва ўзгариш га 
корхон ан и н г харажатларига б о ғл и қ бўлган ҳамда бог­
л и к бўлм аган ом иллар таъсир қилади. Ф ой д а рағбат- 
лан тирувчи ф у н кц и я си н и бажаради. Б ун ин г мазмуни 
ш ундан и боратки, ф ой да бир вақтн и н г ўзида м о л и я­
вий натиж а ва корхона м оли яви й ресурслари ни н г асо ­
сий элем енти ҳисобланади. Ў з-ўзини м оли ялаш тири ш
там о й и л и н и н г реал таъ м и нлан и ш и оли н ган ф ой да б и ­
лан белгиланади. С оликлар ва б ош ка маж бурий тўлов- 
лар тўлангандан кейи н корхона ихтиёрида қоладиган 
соф ф ой да корхон ан и н г иш лаб ч и қ ари ш ф аол и яти н и
кен гай ти ри ш н и , корхон ан и нг и лм и й -тех н и к ва и ж ти ­
м оий ри вож лан и ш и н и , ходим ларни моддий рағбатлан- 
ти ри ш н и м оли ялаш тири ш учун етарли бўлиш и керак.

---

2. 
Ф ой да турли д араж ад аги бю дж етларни рағбат- 
лан ти ри ш м анб алари д ан бири бўлиб қисобланади. У 
соли қлар кў ри н и ш и д а бю дж етларга келиб туш ади ва 
б ош қа даром ад туш ум лари билан бир қаторда и ж ти м о ­
ий эҳтиёж ларни қо н д и р и ш н и м оли ялаш тири ш , давлат 
том онидан ўз ф ао л и я ти н и баж ариш ни таъ м и н л аш , д ав ­
л атн и н г и н в ести ц и я, иш лаб чиқариш , и лм и й -техн и к 
ва иж тим оий д астурларин и амалга ош ириш учун и ш ­
латилади.
Бозор и қтисодиёти ш ароитида ф ой дани н г аҳам ияти 
жуда катта. Ф ой да о ли ш га интилиш товар иш лаб чиқа- 
рувчиларни и стеъм олига керак бўлган маҳсулот иш лаб 
чиқариш ҳаж м ларини ош и ри ш га, иш лаб чиқари ш га ке- 
тадиган хараж атларни кам айтириш га ундайди. Э ркин
рақобат ш ароитида бу орқали наф ақат тадб и ркор л ар - 
н и н г мақсадига, балки и ж тим оий эҳтиёжлар қо н д и р и - 
л и ш ига қам эри ш и л ад и . Зарарларн ин г ҳам ўз ў рн и бор. 
Улар маблағларни й ўналтириш да, иш лаб ч и қ ар и ш н и
таш ки л қи лиш да ва м аҳсулотни сотиш даги хатоларни 
ёритиб беради.
Ф ойдага и қ ти со д и й тои ф а си ф атида қараган да, у 
қақда абстракт ҳолда гапирилади. Л ек и н кор х о н ан и н г 
х ужат и к ва м о л и я в и й ф ао л и яти н и реж ал аш ти р и ш д а 
ҳамда баҳолаш да, к орхон а ихтиёрида қолган ф о й д ан и
тақси м лаш да ф о й д а н и н г ан и қ кўрсаткичлари и ш л ати ­
лади. Ф ой да бу к о р х о н ан и н г маҳсулот соти ш д ан о л и н ­
ган ф ой даси (зарари) би лан маҳсулот иш лаб ч и қари ш
ва сотиш билан б о ғл и қ бўлмаган ф ойдалари (зарарла- 
ри ) йиғиндисидир. М аҳсулот сотиш д ей и лган д а, н аф а- 
қат, натурал-м оддий ш аклга эга бўлган и ш л аб ч и к а­
рилган товарларн и со ти ш , балки иш ларни баж ариш , 
хизм атлар кўрсатиш ҳам туш унилади. О хирги м о л и я­
вий натиж а си ф ати д а ф ой да корхон ан и нг б арч а хўжа- 
л и к о п ер ац и ял ар н и н г бухгалтерия ҳисоби в а баланс 
моддаларини баҳолаш асосида аниқланади. Ф о й д а ата- 
м аси н и н г и ш л ати лиш и шу билан б оғли қк и , корхона 
и ш и н и н г якуний м о л и яв и й натиж аси ун и н г ч о р ак, йил 
якуни бўйича тузи ладиган балансида акс этади.
М о л и я в и й н а т и ж а л а р н и б у х г а л т е р и я д а ҳ и со б га 
о л и ш н и н г асосий вази ф алари қуйидагилардир:
♦ 
м олиявий н атиж аларнинг ш аклланиш и тўғри э к ан ­
л и ги н и ўрганиш ;
385

---

♦ олинган ф ой да м и кдори ни ҳар ойда ҳамда йил 
бош идан ўз вақтида ва тўғри ҳи соб -ки тоб қилиш ;
♦ м олиявий натиж алар билан б о ғли қ о п ерац и ял ар ­
ни ва уларн и нг тақ си м л ан и ш и н и бухгалтерия ҳисоби 
ҳисобварақларида ва тегиш ли регистрларда тўғри акс 
эттириш .
18.2. Молиявий натижаларнинг шаклланиши 
ва тақсимланиши
К орхона том он и дан олин ади ган ф о й д ан и н г т ар к и ­
бини ан и қлаш мақсадга м увоф и қ ҳисобланади. Ч унки 
қайси ф аоли ят туридан корхон а ф ой да олаётганлиги 
ва қайси ф ао ли ят туридан зарар кураётганлигини б и ­
л и ш корхон ан и нг м о л и я в и й -и қги со д и й барқарорли ги - 
га ҳам ўзининг таъсирини ўтказади.
Ф ой дан и н г қуйидаги турлари бор:
1. М аҳсулот сотиш дан олин ган ялп и фойда;
2. А сосий ф аоли яти д ан ол и н ган б ош қа ф ой да (о п е­
рац и он ф ойда);
3. М олиявий ф аоли ятдан оли н ган фойда;
4. Ф авкулодда олинган фойда;
Х ўж алик ю ритувчи субъект ф ао л и яти н и н г м о ли я­
вий натиж алари ф о й д ан и н г қуйидаги кўрсаткичлари 
би лан тасниф ланади:
♦ м аҳсулотни соти ш дан о л и н ган ялп и ф ой да, бу 
соти ш дан олинган соф тушум билан сотилган маҳсу- 
л о тн и н г иш лаб чиқари ш тан н архи ўртасидаги тавоф ут 
си ф ати да аниқланади:
ЯФ= с с т -и т
бунда, Я Ф — ялпи фойда; С С Т — сотиш дан олинган 
со ф тушум; И Т — сотилган м аҳсулотнинг иш лаб чи­
кариш таннархи;
♦ асосий ф аоли ятдан кўрилган ф ой да, бу маҳсулот- 
ни сотиш дан олинган ялпи ф ой да билан давр хараж ат­
лари уртасидаги таф овут ва плю с асосий ф аолиятдан 
кўрилган б ош қа даром адлар ёки бош ка зарарлар си ф а­
тида ан икланади:
А Ф Ф = Я Ф - Д Х + Б Д - Б З ,
бунда, 
А Ф Ф — асосий ф аоли ятдан олинган фойда;

---

Д Х — давр хараж атлари; БД — асосий ф аол и ятд ан
олинган б ош қа даромадлар;
БЗ — асосий ф аоли ятд ан курил ган б о ш қ а зарарлар;
♦ хўж алик ф аоли яти д ан олинган ф о й д а (ёки зар ар ­
лар), бу асосий ф аоли ятд ан олинган ф о й д а сум м аси 
плю с м оли яви й ф аоли ятдан кўрилган д аром ад л ар ва 
минус зарарлар си ф ати да ҳисоблаб чиқилади:
У Ф = А Ф Ф + М Д -М Х ,
бунда, У Ф — умумхўж алик ф аолиятидан о л и н ган ф о й ­
да; М Д — м оли яви й ф аолиятдан олин ган даром адлар; 
М Х — м оли яви й ф аол и ят харажатлари;
♦ с о л и қ тўлагунгача олинган ф ойда, у умумхўж а- 
л и к ф ао л и я ти д ан о л и н ган ф ойда плю с ф ав қу л о д д а 
(кўзда тутилм аган) вазиятларда кўрилган ф о й д а ва м и ­
нус ф авкулодда зарар си ф атида аникланади:
С Т Ф = У Ф + Ф П - Ф З ,
бунда, С Т Ф — со л и қ тўлагунгача олинган ф ой да; Ф П — 
ф авқулодда вазиятлардан олинган ф ойда; Ф З — ф авку­
лодда вази ятлардан кўрилган зарар;
♦ й и л н и н г соф ф ой даси , у со л и қ тўлан ган дан
к е­
йин хўж алик ю ритувчи субъект ихтиёрида қол ад и , ўзида 
д аром ад (ф ой д а)д ан тўланадиган со л и қ н и ва минус 
қонун ҳужж атларида назарда тутилган б о ш қа сол и қл ар
ва тўловларни ч иқари б таш лаган ҳолда со л и қ л ар тўлан- 
гунга қадар олин ган ф о й д ан и ифодалайди:
С Ф = С Т Ф —Д С —БС ,
бунда, 
С Ф — со ф ф ойда; Д С — д аром ад (ф ой д а)д ан
тўланадиган солиқ; Б С — б ош қа соликпар ва тўловлар.
Ф о й д ан и н г тақ си м л ан и ш и деганда ун и н г истеъмол 
ва ж а м ғар и ш га й ў н а л ти р и л и ш и , ж о р и й д а в р ф о й ­
д аси н и н г соли қлар тўлови, иш лаб ч и қ ар и ш н и ри вож ­
лан ти р и ш ва захиралаш га ҳамда капитал эгал ар и ўрта- 
сидаги ш артлар, келиш увларга биноан тақ си м л ан и ш и
туш унилади.
Ф ой да куйидагича тақсим ланади:
♦ с о л и к қон ун чи лиги га м увоф и қ д авлат бю дж етига 
соли кдар, й иғим лар ва тўловларга;
♦ иш лаб чиқариш ни ривож лантириш ва захиралаш га;
♦ ак ц и я ва капитал эгаларига диви ден д лар тўлаш га.

---

К орхона ўзи ни н г ҳисоб ф ой даси дан, аввало, д ав­
лат олдида ҳисоб беради ва ў зи н и н г ихтиёрида ҳамда 
тасарруф ида бўлган ф ой да сум м асини аникдайди. Ф о й ­
дадан олин ган соли қлар қатьи й ставкаларда ва ф о и з- 
ларда ундирилади. Ҳ исоб ф ой д аси н и н г қолган қи см и
корхона со ф ф ойдаси сиф атида ун и н г эр ки н белгило- 
вига (акц ион ерлар умумий й и ғи л и ш и н и н г қарори ва 
и чки н изом ига) м у в о ф и қ тақсим ланади.
С оф ф ойдадан иш лаб ч и қ ар и ш н и ри вож лантири ш
ва кенгайти ри ш га оид сарф лар акц и о н ер л ар н и н г уму­
м и й йиғи лиш ида ҳисоб бериш ҳамда уларн и нг р ози л и - 
гини олиш асосида белгиланади.
С оф ф о й д ан и н г қолган қи см и ч иқари лган а к ц и я ­
л ар н и н г турига қараб ва уларн и нг им тиёзли ш артлари 
асоси да тақси м лан ади. Д астлаб и м ти ёзли ак ц и я эгал а­
р и га о л д и н д а н к а ф о л а т л а н г а н ф о и зл а р д а тўл о в л ар
ҳисобга олинади, сўнгра оддий ак ц и я эгаларига д и в и ­
ден д ф ои злари ва сум малари эълон қи лин ади . Ф о й д а­
н и н г тақси м лан м аган қисм и корхона учун тақ си м лан - 
маган ф ой да сиф атида, агар корхона ночор аҳволда 
бўлса, қоп лан м аган зарар сиф ати да к ей и н ги ҳисобот 
йилига ўтказилади.
18.3. М аҳсулот сотишдан олинган ялпи фойда 
(зарар) ҳисоби
М аҳсулот (иш хизм атлар)ни сотиш дан олинган ялпи 
ф ой да корхонада яратилган ф ой дани иф одалайди. М аҳ- 
сулотни сотиш дан олин ган ялпи ф ой дан и топ иш учун 
маҳсулотни сотиш дан туш ган соф туш ум лардан шу с о ­
тилган маҳсулот тан н архи ни чегириб таш лаш керак, 
ўз навбатида, маҳсулот сотиш дан туш ган со ф туш ум- 
ни топиш учун маҳсулот (иш лар, хи зм атлар)ни со ти ш ­
д ан кейи н келган туш умдан қўш илган қи й м ат солиғи, 
акци з солиғи, қайтарилган товарлар қийм ати, харидорга 
берилган скидкалар (чегирмалар) ай и ри б таш ланади. 
М аҳсулотни эксп орт қилувчи корхоналар эк сп о р т та- 
р и ф л ар и н и ҳам чегириб таш лайдилар. М аҳсулотни со ­
ти ш дан келадиган туш ум эса У збекистон Р есп у б ли ка­
си н и н г “ Бухгалтерия ҳисоби тўғри си да” ги Қ онун и га 
асосан аниқланади.

---

Д ем ак, маҳсулот сотиш дан олинган ялпи ф ой да м ах­
сулот соти ш дан туш ган со ф тушум б илан со ти л ган
маҳсулот таннархи орасидаги ф арққа тенг. Бу ф а р қ и ж о­
бий ёки салбий бўлиш и мумкин. И ж оби й ф а р қ ф ой да 
сиф атида, салбий ф а р қ эса зарар си ф ати да эъ ти ро ф
этилади.
М аҳсулот (иш , хизм ат)ларни сотиш дан о л и н ган со ф
туш ум ни ҳисобга олиш учун куйидаги ҳ и соб вар ақл ар 
очилган:
9010— “Т айёр маҳсулотни сотиш дан о л и н г а н д ар о ­
м ад ” ;
9020—“ Т оварларн и сотиш дан олинган д ар о м ад ” ;
9030—“ Баж арилган иш ва кўрсатилган хи зм атлар- 
дан олин ган д аром адлар” ;
9040—“С отилган товарларн и н г қ а й та р и л и ш и ” ;
9050—“Х аридор ва бую ртмачиларга б ери лган чегир- 
м а л а р ” .
Ю қоридаги ҳи собварақларда к о р х о н ан и н г асоси й
ф аоли яти д ан олин ган соф тушуми си ф ати д а ку й и да­
гилар акс эттирилади:
♦ сан о ат, қ и ш л о қ хўжалиги ва б о ш қ а т а р м о қ л ар
корхо н ал ари н и н г иш лаб чиқарган тайёр маҳсулоти ва 
яр и м тай ёр м аҳсулотларини сотиш дан о л и н ган д ар о ­
мадлар;
♦ сан оат тусидаги иш ва хизматлар;
♦ сан о ат характерига эга бўлмаган и ш в а хи зм ат- 
лар;
♦ сотиб олинган бую млар;
♦ кури лиш -м он таж , лойиҳа-қидирув, геол о г-р азвед ­
ка, и лм и й -тадқ и қ от и ш лари ни сотиш дан о л и н ган д а ­
ром адлар;
♦ савдо ва таъм и нот таш ки лотлари н и н г товарларн и
сотиш дан олинган даром адлари;
♦ тран сп о рт корхон алари н и нг йўловчи ва ю кларн и
таш и ш и бўйича хизматлари;
♦ ен ги л автом обилларни ижарага бериш в а автом а- 
ш и н ал ар н и ҳайдаб олиб бориш хизматлари;
♦ ал о қ а корхон алари н и нг хизматлари ва бош қалар.
9010—“Т ай ёр м аҳсулотни со ти ш д ан о л и н г а н д а ­
ром ад л ар ” , 9020—“Т оварларни сотиш дан о л и н ган д а­
ром ад л ар ” , 9030—“ Баж арилган иш ва кўрсати лган хиз-

---

м атлардан олинган д аром ад л ар” ҳ и соб варақл ари н и н г 
кредитида корхон ан и нг асоси й ф аоли яти дан (маҳсулот 
сотиш , иш баж ариш , хизм ат кўрсатиш ) олин ган д а ­
ром адлар акс эттирилади ва 4010—“Х аридор ва бую рт­
м ачилардан олин ади ган счётлар” , 4110—“Алоҳида ба­
лан сга аж ратилган бўлинм алардан олинадиган счётлар” 
ҳ ам да пул м а б л а ғл а р и н и ҳи со б га олувчи ҳ и со б в а - 
р а қ л а р н и н г дебети б илан ўзаро к о р р е сп о н д ен ц и я д а 
бўлади. О лдинги даврда олин ган , ам м о ҳисобот йилига 
тегиш ли бўлган даром адлар (бўнак) сум масига пул м аб ­
лаглари н и ҳисобга олувчи қисобварақлар дебетланиб, 
6210—“ М уддати узайтирилган д аром ад ” ёки 6310—“Х а­
ридор ва бую ртмачилардан олинган бўн аклар ” ҳисоб- 
варақлари кредитланади.
9040—“ С о ти л ган то в а р л а р н и н г қ а й т а р и л и ш и ” ва 
9050—“Х аридор ва бую ртмачиларга берилган чегирм а- 
л а р ” ҳисобвараклари кон трп асси в ҳи соб варақ бўлиб, 
9010, 9020, 9030-ҳисобварақлар сум м асини ко р р екти ­
ровка қи либ туради. 9040-ҳи собварақни н г дебет об о ро ­
ти маҳсулот сотиш дан туш ган туш ум сум масидан ч и - 
қариб таш ланади.
С отилган м аҳсулотнинг қайтариб оли н и ш и га к у й и ­
дагича проводка берилади:
Д -т 9040—“ С отилган м аҳсулотнинг қай тар и л и ш и ” ;
К -т Пул м аблағлари ҳисобварақлари.
Қ айтариб олинган маҳсулот ва товарларн и нг т а н ­
нархига қизил сторно ёзуви орқали куйидагича п р о ­
водка берилади:
Д -т 9110, 9120, 9130-ҳисобварақлар;
К -т 2810, 2910, 2920-ҳисобварақлар.
Қ ай тар и б о л и н ган маҳсулот ва товарлар б ўйича 
ҳисобланган Қ Қ С сум масига куйидагича п роводка бе­
рилади:
Д -т 6410—“ Бю джетга тўловлар бўйича қ ар злар ” ;
К -т 5110—“Х и соб -ки тоб сч ёти ” .
Ҳ исобот даври охирида 9040-ҳи собварақни н г дебет 
сальдоси якун и й м оли яви й натиж ага ўтказилади:
Д -т 9900—“ Я куний м оли яви й н ати ж а” ;
К -т 9040—“С отилган товарларн и н г қ ай тар и л и ш и ” .
9050—“Х аридор ва бую ртм ачиларга бери лган че- 
ги рм ал ар ” ҳисобварағида тайёр маҳсулот ва товарлар 
қийм атидан харидор ва бую ртмачиларга берилган че-

---

гирм алар ҳисобга олинади. Х аридор ва бую ртмачиларга 
чегирм алар берилганида қуйидагича проводка берилади:
Д -т 9050—“Х аридор ва бую ртмачиларга б ери лган
ч еги рм ал ар ” ;
К -т 4010, 4110—ҳисобварақлар.
Х исобот даври охирида 9050—ҳи соб варақн и н г д е­
бет сальдоси якуни й м оли яви й натиж ага ўтказилади:
Д -т 9900—“Я кун ий м ол и яви й натиж а” ;
К -т 9050—“Х аридор ва бую ртмачиларга б ери лган
ч еги рм ал ар” .
С отилган тайёр маҳсулот, товарлар, баж арилган иш
ва кўрсатилган хизматлар таннархи тўғрисидаги ахбо­
ротлар қуйидаги ҳисобварақларда акс эттирилади:
9110—“ С отилган маҳсулот тан н ар х и ”;
9120—“ С отилган товарлар тан н ар х и ”;
9130—“ С отилган иш ва хизматлар тан н ар х и ” ;
9140—“Д аврий ҳисобда Т М Злар н и харид қ и л и ш ва 
со ти ш ” ;
9150—“Д аврий ҳисобда Т М Зл ар баҳосига ту зати ш ­
л а р ” .
Ушбу ҳ и собварақларни н г дебети к ў п ай и ш н и , кр е­
дити кам ай и ш н и курсатади. 9110, 9120, 9130-ҳисобва- 
раклар тран зи т бўлиб, ҳисобот давр и н и н г бош и га қол- 
д и қ қолмайди.
С оти лган тай ёр м аҳсулот, товарл ар, б аж ар и л ган
иш лар, кўрсатилган хизм атлар танн архи 9110, 9120, 
9130-ҳи собварақларни н г дебети ва 2010—“А сосий и ш ­
лаб ч и қ а р и ш ” , 2810—“ О м б орд аги тай ёр м аҳ сул от” , 
2910—“ О мбордаги товарлар” ҳи соб варакл ари н и н г к р е­
дити билан ўзаро корресп он д ен ц и яда акс эттирилади.
Ой охирида маҳсулот, иш ва хизм атларн н н г ҳақиқий 
таннархи билан реж а таннархи орасидаги ф ар қ и те ­
гиш ли ҳисобварақларга ўтказилади. Бунда қуйидагича 
п роводкалар берилади:
Д -т 2810, 2820—ҳисобварақпар — тай ёр маҳсулотга 
тегиш ли ф а р қ суммасига;
Д -т 9110, 9130—ҳисобварақлар — соти лган махсу­
лот, и ш лар ва хизм атларга тегиш ли ф а р к сум масига;
К -т 2010, 2310—ҳисобварақлар.
Агар уш бу ф а р к сум маси орти қча қи л и н ган хара- 
жатни кўрсатса, юкоридаги проводкалар берилади. Агар­
д а теж алган сум м ани кўрсатса, ушбу п роводкалар қизил

---

сторно ёзуви оркали реж а тан н арх ҳақи қи й тан нархга 
етказиб қуйилади.
Ҳ и собот даври охирида 9110, 9120, 9130-ҳисобва- 
рақ ларн и н г дебет оборотларидаги суммалар як у н и й м о ­
л и я в и й натиж ага ўтказилади:
Д -т 9900—“Я ку н и й м ол и яви й н ати ж а” ;
К -т 9110, 9120, 9130—ҳисобваракдар.
Д ем ак, 9900—“Я ку н и й м оли яви й н ати ж а” ҳисобва- 
р ағи н и н г дебетида соти лган маҳсулот, иш ва хизм ат- 
л ар н и н г ҳақиқий тан н архи , кредитида эса маҳсулот, 
иш ва хизм атларни соти ш дан туш ган соф туш ум акс 
эттирилади. Ушбу м уом алалар бўйича 9900-ҳисобварақ- 
н и н г дебет ва кредит оборотлар и н и н г ф арқ и орқали
маҳсулот, иш , хи зм атларн и сотиш дан оли н ган ял п и
ф ой да (зарар) ан и қлан ади .
18.4. Асосий фаолиятдан олинган бошқа 
даромадлар ҳисоби
А сосий иш лаб чиқари ш ф аолиятидан о л и н ади ­
ган б ош ка даром адларга куйидагилар киради:
♦ ундирилган ёки қарздор том он и дан эъти ро ф эти л ­
ган ж арим алар, п ен ялар, вақтида тўланмаган қарзлар 
ва хўж алик ш артном алари ш артларини б узганлик учун 
бош қа хил ж азо ж арим алари , ш унингдек етказилган 
зарарларн и ундириш бўйича даромадлар;
♦ ҳи со б о т й и л и д а а н и қ л а н г а н ўтган й и л л ар д аги
ф ой да;
♦ и ш л аб ч и қ ар и ш ва м аҳсулотлар (и ш л ар , х и з- 
м атлар)н и сотиш билан бевосита б о ғли қ бўлм аган о п е- 
р а ц и я л а р д а н р е н т а д а р о м а д и , х ў ж а л и к ю р и т у в ч и
субъектлар 
ҳузуридаги ош хоналардан туш умлар, ёр ­
дам ч и х и зм атлард ан д ар о м ад л ар си ф ати д аги ки р и м
қи лин ган бош қа даром адлар;
♦ хўжалик ю ритувчи субъектн ин г асоси й ф о н д л а­
ри н и ва б о ш қа м ол-м улклари ни сотиш дан ол и н ган д а­
ром адлар;
♦ даъво муддати ўтган креди торл и к ва д еп о н е н т 
Карзларни ҳисобдан чи кари ш д ан олинган даром адлар;
♦ товар-м одди й б ой ли кл арн и қайта баҳолаш ;
♦ давлат субсидияларидан даромадлар;
♦ холисон а м ол и яви й ёрдам;

---

♦ бош қа муомала даромадлари.
А сосий ф аоли ятдан оли н ган б ош қа даром адлар ку­
йидаги ҳисобварақларда акс эттирилади:
9310—“А сосий воси таларн и нг сотилиш и в а турли 
ч иқим д ан олин ган ф о й д а ” ;
9320—“ Б ош қ а акти вларн и н г сотилиш и ва турли чи- 
қим дан оли н ган ф о й д а” ;
9330—“У ндирилган ж арим а, боқи м ан да ва бурдсиз- 
л и к л а р ” ;
9340—“Ўтган йил ф о й д а си ” ;
9350—“ О ператив л и зи н гд ан олинган д ар о м а д ” ;
9360—“ К р ед и то р л и к ва д еп о н е н тл и к қ а р зл а р и н и
ҳисобдан чиқари ш дан олин ган даром адлар” ;
9370—“ Х измат кўрсатувчи хўж аликларнинг д ар ом ад ­
л а р и ” ;
9380—“ Қ айтари лм ай диган м оли яви й ёр д ам ” ;
9390—“ Б о ш қа оп ерац и о н даром адлар” .
Ушбу ҳисобварақлар тран зи т ҳисобланади. Ю қ о ри - 
даги ҳи собварақларни н г кредит обороти ф о й д а (даро- 
м ад)н и н г кўп ай и ш и н и , дебет обороти э с а у л ар н и н г 
ҳисобдан ч и қ ар и ли ш и н и курсатади.
9300—“Асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар” ҳисобварағи 
бўйнча ҳисобварақлар корреспонденциясн
№
Хўжалик муомалаларининг мазмуни
Ҳисобварақлар
корреспонденциясн
дебет
кредит
1.
А сосий воситаларнинг сотили ш и ва 
турли чи қим дан олинган 
ф о й д ан и н г акс этти рилиш и
9210
9310
2.
Бош қа акти вларн и н г сотили ш и ва 
турли чи қим дан олинган 
ф о й д ан и н г акс этти рилиш и
9220
9320
3.
Ш артн ом а ш артларин и бузганлиги учун 
ундирилган бо қи м ан д а, ж арим а ва 
бурд си зли кларн и н г акс этти ри ли ш и
4860
9330
4.
Х аридорларга олдинги йилларда 
ж ўнатилган маҳсулот бўйича қайтадан 
\и с о б л аш натиж асида ҳисобот йилида 
оли н ган ф о й д ан и н г акс этти рилиш и
4010
9340
5.
Д аъво муддати ўтган кредиторли к ва 
д еп он ен тли к қарэлари ни ҳисобдан
6910-
6990
9360

---

чи қари ш дан о л и н ган ф о й д ан и н г акс 
эттирилиш и
6720
6.
Қ айтарилм айди ган пул м аб лагларин инг 
кирим қилин иш и
5110- 
5120
9380
7.
Товарлар ва тайёр маҳсулот 
орти қчали ги н и н г ан и қ л ан и ш и
2810,
2910
9390
8.
М улкий сугурта органлари том он идан 
суғурта тўлоалари нин г туш иш и
6510
9390
9.
Ҳ исобот даври охирида асосий 
ф аолиятдан олинган бош қа даром адларнинг 
якун и й м оли яви й натиж ага ўтказилиш и
9310,
9320,
9330,
9340,
9350,
9360,
9370,
9380,
9390
9900
18.5. Давр харажатлари қисоби
Д авр хараж атлари таркиби га корхона иш лаб ч и к а ­
риш ж араёни билан бевосита б оғли қ бўлмаган х ара­
ж атлар киради. Булар жум ласига бош қарув, тиж орат 
билан б оғли қ хараж атлар, ш унингдек умумхўж алик ха­
раж атлари, ж умладан и лм и й -тадқи қот ва таж ри б а-кон с- 
трукторли к и ш лари бўйича харажатлар ҳам киради. Бу 
харажатлар корхона асосий ф аоли яти ва маҳсулот со ­
тиш билан б о ғл и қ бўлм аганлиги, леки н маълум бир 
ж араён ларн и амалга ош и ри ш билан б о ғл и қ бўлганлиги 
учун улар оп ерац и он хараж атлар, умумий ва маъмурий 
харажатлар дейилади. Улар маҳсулот иш лаб ч и қари ш
ва сотиш ҳаж мига б о ғл и қ бўлм агани, ва ак си н ч а, вақт 
билан, хўж алик ф ао л и яти н и н г давом и йли ги билан бог- 
л и к бўлгани сабабли улар