Jurnalistikasi

itsistik
— s h e ’riy — dram atik — n asriy y o ‘sin d a 
boMgan. A lbatta, ushbu jarayonlar h a m k o ‘p m ing yillar d avom ida am alga 
oshirilgan.
Va nihoyat, beshinchisi — o n g li ravishda axborot ta rq a tish bosqichi. 
Bunda inso n lar mifologiq ijo d d an o ‘tib, real fikrlash va ijod qilish 
natijalariga erishganlar, Ongli ijod esa faqat axborotni yig‘ish va ishlash 
bilan chegaralanm agan, balki u n i o m m aviy ravishda ta rq a tish yoMlarini 
qidirishga h am undagan. N atijada, jum alistik ad an oldingi k o ‘rinishlar, 
jum ladan, o ‘zaro axborot alm ashuvning majlislar, jarchilar, xat yozib olish, 
kitobat qilish, toshbosm a va h o k azo shakllari kelib chiqqan. B u kashfiyotlar 
esa G uten b erg ixtirosi uchun p u x ta zam in yaratgan. A xborot tarqatish 
xususiyatlari odam larda rivojlanishning b archa bosqichJarida m avjud b o ‘lib 
kelganligini e ’tiborga olish zarur, albatta.
Bayon qiiinganlardan u m u m la sh m a yakun chiqarish m um kinki, 
birinchi prim atlar va inson qiyofasidagi o dam lar shakllanishidan boshlab 
m uayyan b ir axborotni qabiladoshlariga yetkazishga intilish o m m aviy 
m a ’lu m o tlar paydo bo ‘lishiga asosiy sabab vazifasini o ‘ta g a n . D em ak, 
o datda, axborot o 'z tabiatiga k o 'ra biror bir insonning shaxsiy ishi 
b o'lm asd an , ko‘p hollarda ijtim oiy xarakterga egadir. A xborotlarning ishlab 
chiqilishi, jam oalar o'rtasida tarq atilish i va alm ashinuvi ongli insoniyat 
paydo b o lis h i va rivojlanishining asosiy m ezonlaridan b o ‘lib xizm at qilgan.
Fikrlash esa, ayrim olim larning aytishlaricha, shaxsiy ifoda shakli 
doirasida qolaveradi. Amaliyotda om m aviylik hukm ronlik qiladi. E ng ajab- 
lanarlisi shundaki, miya, u alohida insonniki b o ‘lsa ham , aslida jam oaviy 
hosiladir. C hunki taqiidchilik h a r qaysi tirik mavjudot rivojlanishining asosiy 
usuli hisoblanadi. O damlar h a m b u n d a n m ustasno emas. D em ak, inson 
miyasi va ongi — jamoaviy tush u n ch alar, ramzlar, taassurotlar va ishonchlar 
sandig‘i, ularni ishlab chiqadigan va tarqatadigan vositadir. K eyingi rivoj- 
lanish, jum ladan, axborot ishlab ch iq ish va tarqatish esa, faqat ushbu asosda 
va ko‘pchiJÍk qabul qügan yo‘n alishda am alga oshadi.
2-fast.
O ngli insonlar shakllanishida koinrounikatsiyalarning o 'rn i
Ijtim oiy m uloqot va ongli inson. O dam zod paydo b o ‘lgan paytidan 
boshlab o ‘zining jonini asrash va yashash sharoitlarini yaxshilash bilan 
band b o ‘iib keladi. Buning u c h u n u tabiat noqulayliklarini (y o m g ‘ir, qor, 
jaziram a issiq, hayvonlar to m o n id a n xavf, oziq-ovqat to p ish va hokazo) 
yengishi kerak edi. Bunga h a r b ir in sonning yakka o ‘zi erishishi m um kin
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

em as, shuning u ch u n u la r ja m o a b o ‘Iib yashashga m ajbur bo'lishdi. Tabiat 
injiqliklarini o dam lar faqat k u c h birlashtirib yengishlari m um kin edi. Ongii 
o d a m la rn in g dastlabki ibtid o iy jam oalari qachon paydo bo ‘lganliklari 
h aq id a olim larning fikrlari h a r xil - m iioddan aw algi 200 m ing yildan 35 
m in g yilgacha b o ‘lgan d av r ko'rsatilad i. D em ak, insoniyat ja m o a tarzida 
yashayotganiga h e c h ,b o ‘lm a g an d a 35—40 ming yil to'ldi.
Ja m o av iy yashash esa faq at ijtim oiy axborot aim ashuvi natijasida 
yuzaga kelishi m um kin edi. A Q S H oiim i Jon Dyui aytganidek, jam iyat -
bu kom m unikatsiyadir. Bu o m m a v iy kommunikatsiyasiz kishilik jam iyati- 
n in g n afa q at faoliyati, h atto , u n in g paydo bo‘lishi ham m um kin em as edi 
dem ak d ir. C hunki, sh u n c h ak i biologik birlashish uzoqqa borm aydi, ja m o - 
a tn i faq at ijtim oiy birlashuv, y a ’n i, ijtimoiy m unosabatlar orqali tashkil 
etish m um kin. Ongli inson p ay d o bo'Ushi uchun ju d a za ru r vosita — 
o d a m la r bir-birini tushu n ad ig an a lo q a — aynan shunday vaijudga kelgan.
U m u m a n oiganda, ibtid o iy o d am lar yashaydigan sharoitlarni quyida- 
g ic h a tasniflash m um kin: m e h n a t va m unosabatlar vositalari; oziqrovqat va 
d a m olish; o 'z in i him oya qilish va hissiyotlarini boshqalarga bildirish 
y o 'lla ri; yashash va hayotda b iro r b ir yangilikka intilish harakatlari.
S h u n d ay qilib, aytish m u m k in k i, odam ning ijtimoiy tab iati faqat kom - 
m unikatsiyalar natijasida yuzaga kelishi m um kin edi. U shbu kom m uni- 
katsiyalar, o ‘z navbatida, in so n n in g yuksalishi uchun h ar b ir tarixiy bos- 
q ic h d a yetakchi vosita b o ‘lib xizm at qildi. Ya’ni, kishilam ing ushbu aloqa- 
larga b o ‘lgan ichki ehtiyoji ijtim o iy aloqalarning asosiy m anbayi edi. 
Ijtim o iy m unosabatlarsiz esa ongli insonning shakllanishini ta s a w u r qilish 
m ushkul.
S h u bilan b ir q ato rd a in so n n in g uzoq davrlar davom idagi ijtimoiy 
shakllanishiga bir xususiyat xos b o 'lib kelganki, uning tabiatida hatto , bu- 
gungi k u n d a ham botiniy ong, y a ’n i, beixtiyor hissiyotlar birinchi o 'rin d a
va aksariyat hollarda ongli fik rlash d an ham ustun m avqeda turadi. Bu 
za m o n a v iy o d am lar psixologiyasining ham yetakchi xususiyatidir.
Ib tid o iy jam iyatda y ashagan odam lar, xuddi bugungi avlodlardek 
a x b o ro tn i topish, tushunish, ishlash va tarqatishga doim o m uhtoj edilar. 
B u n d ay ja ra y o n insonning doim iy, uzluksiz holatidir. Asrlar osha ushbu 
kom m u n ik atsiy alar son va sifat jih a tid a n yuksalib, om m aviylashib bora- 
vergan. B o shqacha aytganda, o d a m la r kom m unikatsiyalam ing hajm i, adadi 
k o 'p ay ish ig a ham isha ehtiyoj sezib kelganlar.
Bu ja ra y o n qanday a m alg a oshirilardi? Insonning m a ’lum bir 
m a ’lu m o tn i ishlab chiqib, b o sh q a larg a yetkazishi buning yagona yo‘li edi. 
C h u n k i faqat shu holdagina a x b o ro t ayirboshlash sodir b o ‘lardi. Ovoz 
h am d a jism o n iy h arakatlar (im o -ish o ra , mimika) asosiy vositalar xizm atini 
o ‘ta rd i. Im o -ish o ra la r yaqin a t r o f doirasida ish berishi m um kin edi, sal 
u zo q ro q m asofaga esa ovoz k era k boMardi, Shunday qilib, ibtidoiy o dam lar 
o 'rta s id a jam oaviy kom m unikatsiyalarni rivojlantirish u c h u n so ‘zga, 
k ey in ch alik esa nutq q a kuchli eh tiy o j paydo bo ‘ldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O dam lar tushunarli nutqdan o 'z a ro alo q ad a q ach o n foydalana b o sh la - 
ganlari haqida ham olim iam iiig xulosalari lia r xil. Ayrim m utaxassislar 
fikricha, b unday aloqalar tarixi 2 m ln yil, b o sh q a lar esa bu jarayonni 1,5 —
1 m ln va h atto , 200 yoki 75 m m g yil o ld in boshlangan, deb hisoblashadi. 
H ar holda burro, aniq til ongli inson p aydo b o ‘lishining dastlabki sh a rti 
xizm atini o ‘ta d i, deb hisoblasak, xato qilm ag an bo'lam iz. Bugungi k u n d a 
dujiyoda so'zlashuv, m uom ala vositasi — tili b o 'lm a g an birorta xalq yoki 
elat y o kq.
B oshlang‘ich bosqichda ongsiz ijtim o iy m unosabatlar in sonning 
jam oaviy tabiatidagi yetakchi xususiyat sifatida nam oyon bo'ldi, tiln in g
paydo b o ‘Ushi va rivojlanishi ushbu alo q a la rn i yangi darajaga k o 'ta rd i. 
Boshqacha aytganda, kom m unikatsiyalarning omm aviyligi til orqali keskin 
rivojlanib ketdi. Bunday m unosabatlarga esa odam larni kundalik hayot va 
am aliyot m ajburlagan. Qabiladoshlar, u ru g ‘d o sh la r o ‘rtasida iloji b o ric h a
ko‘proq axborot tarqatish va olish orqali boshqalarga o ‘z ta ’sirini o ‘tkazish 
uchun h arakatlar odam zod vujudga kelgan, ya’ni, ibtidoiy d av rlard an
boshlangan.
Insonlar o ‘rtasidagi 
m unosabatlarda 
kom m unikatsiyaning 
asosiy 
vositasi b o 'lm ish ongli so'zning tu g ‘ilishi k a tta tarixga ega. So‘z va til — bu
odam zotning m illion yillar davom etgan jid d ty aqliy m ehnati hosilasidir. 
Boshqa biror b ir yutuq kishilar u c h u n s o ‘z ixtirosidek qiyin q o ‘lga 
kiritilmagan. S hu bilan bir q ato rd a aytish kerakki, s o ‘zdek ulug‘, buyuk 
kashfiyot o d am lar tarixida boshqa b o 'lm a g a n . 0 ‘z aham iyatiga ko ‘ra u sh b u
kashfiyot insonning paydo bo'lishi bilan d ey arli teng qiym atga ega. A ytish 
m um kinki, sayyoram iz jam i to ‘rtta buyuk b o sq ic h n i boshidan kechirgan — 
bu uning o ‘zi, hayot, inson va n u tqning p aydo bo'lishidir.
S o’zjiing yuzaga kelishi inson jism o n iy a tid a n keyin uning ik k in ch i, 
m a ’naviy tu g ‘iiishi bo ‘ldi. So‘z o d a m z o tn i o m m aviy kom m unikatsiya va 
aqliy rivojlanish iom on da Vat etdi. S hunisi h a m qiziqki, turli o d am larn m g
o ‘zaro m unosabatlari paytida b itta s o 'z o stid a ham m a u ch u n b ir xil 
m a ’noni anglashlari ham oson kechm agan. B un d ay vaziyatlar ju m a listlarg a 
yaxshi m a’lum.
So‘z orqali am alga oshirilgan tovushli kom m unikatsiya m ing y illar 
davom ida ju d a sekinltk bilan vujudga keldi. S hu vaqt davom ida in so n la r 
bir-birini yaxshiroq tushunishga h ara k at qilgan, turli qabila va e la tla r 
o ‘zaro yaqinlasha borgan. A m m o b u g u n g i m ezonlar bilan o ‘lchasak, 
insonning gapirish im koniyatlari n ih o y a td a past sur’atda rivojlangan. 
Tovushli kom m unikatsiya, so ‘zlar va n u tq u zo q davr m obaynida ta ra q q iy
topganUgiga asosiy sabab — insonning ibtid o iy ongidir.
S o'zning yana bir, baiki eng m u h im xususiyatiga e ’tiborim izni q a r a -
taylik. T ilni shaxslar emas, xalq yaratadi, d eg a n naql bor. Bu ju d a t o ‘g ‘ri 
fikr. S o'zlarni ham odatda, xalq to p ad i. A yrim so ‘z!am i olim lar, y o zu v - 
chilar yoki tilshunoslar yaratgan b o ‘lishlari m um kin. Lekin hatto sh u
so‘zlar ham keng om m a foydalana b o sh la g an d a n keyingina ta n o lin a d i,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

keng m uom alaga kiradi. B oshqacha aytganda, so ‘zd a alohida shaxslarning 
em as, balki ja m o a n in g o n g i o ‘z aksini topgan. H a r b ir so 'zd a odam zod 
ongining o ‘zoq d av r davo m id ag i evolutsiyasi — tadrijiy rivoji bevosita yoki 
bilvosita m ujassam lashgan. H a r bir so ‘z orqali boshqalarga m a’lum bir 
m a ’n o n i yetkazgan, u n i anglagan odam esa yangi va foydali m a ’lum otga 
ega b o ‘lgan. Shu sababli s o ‘z ibtidoiy inson u ch u n sehrli kuchga ega edi.
So‘z, n u tq va u la r orqali kom m unikatsiyada bir-ikki em as, ko’plab 
od am lam in g jam o av iy d o n o lig i o ‘z ifodasini topgan. S o ‘zlar vositasida 
deyarli kuch ish latm asd an a n c h a m a ’noni anglash m u m k in b o ‘ldi. Aniq bir 
jism o n iy h arak atd an k o ‘ra s o ‘z odam ga ko ‘proq foyda keltirgan. T asa w u r 
qilaylik, agar od am m a ’lu m harakat bilan faqat yonidagi daraxtdan mevani 
uzib olishga erishgan b o ‘lsa, s o ‘z orqali u m evazor qaerdaligini bilgan va 
boshqalarga tu sh u n tirg a n . S h uning uchun so*z va n u tq ongli insonlarga 
yashash dasturi sifatida xizm at qilgan, desak adashm aym iz.
Ayrim m utaxassislam ing fikricha, so'zning akustik, ya’ni, talaffuziy 
im koniyatlari so ‘z p ay d o boMganidan keyin am alga oshirilgan. Bunday 
taxm inlarga qo'sh ilish qiyin. Bizning nazdim izda, h ar b ir so'zning akustik 
im koniyatlari o ‘sha s o 'z n in g o ‘zi bilan birga rivojlanib, m ukam m allashib 
borgan.
A lbatta, akustik xususiyatlar om m aviy kom m unikatsiyalar sifatida 
o p tik usullarga qarshi tu rg a n , lekin bu boshqa masala. Bugungi kunda 
ushbu ikki jihatga gaz eta bilan radio to ‘g ‘ri keladi. O dam zod paydo 
b o 'lg an id an beri o m m a v iy kom m unikatsiyalam ing b arc h a turlari faqatgina 
ushbu ikkala usulga asoslanib kelgan.
Ibtidoiy jam iyatning u m u m ij koromunikatsiya m anzarasiga chizgilar. 
K om m unikatsiya d eg a n d a , b iz tirik m ayjudotlar o ‘rtasida jism oniy og'zaki 
yoki vizual axborot alm ash in u v in i tushunam iz. In so n lar o ‘rtasida bunday 
m unosabatlar ongli ravishda tovushli yoki optik vositalar orqali am alga 
oshiriladi. H ayvonot d u n y o sid a axborot alm ashish tovushli yoki tasviriy 
signal yordam ida ro ‘y beradi.
Insoniyat o la m id a o m m a v iy kom m unikatsiya vositalari qachon paydo 
b o ‘ldi, degan savolga ja v o b berishga harakat qilaylik. A gar m azkur tu sh u n - 
c h a n in g zam onaviy m a ’n o sid a n kelib chiqsak, b unday kom m unikatsiyalar 
a w a l gazetalar, ju rn a lla r, 
keyinchalik ular safiga q o ‘shilgan radio, 
televidenie va in te rn e tn in g hayotga kirib kelishi bilan paydo bo'ldi, degan 
ja v o b haqiqiy b o 'lard i. B ugungi b archa lug’atlar va ensiklopediyalar m azkur 
savolga aynan sh u n d a y ja v o b berm oqda. Eng to p q ir m ualliflar m azkur 
izohga «zamonaviy» s o ‘zin i q o ‘shib q o ‘yadilar va bu bilan to ‘g‘ri qiladilar. 
N e g a bunday?
C hunki om m aviy ax b o ro t vositalarining tarixi nuqtayi nazaridan 
om m aviy k o m m unikatsiyalar d eb , faqat m atbuot va elek tro n OAVni atash 
u n c h a ham to 'g 'r i eipas. B un d ay m ezon tanlanganda, biz XV asrdan 
oldingi uzoq m ing y illiklar ichra am al qilib kelgan om m aviy kom m u­
nikatsiya turlarin i nafaqat fandan, balki b u tu n insoniyat hayotidan ham
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0
‘chirib tashlashga uringan bo'lam iz. Bu esa g ‘ayrilm iy yondashuvdir. 
U shbu fikrim izni isbotlashga harakat q ilib k o 'ram iz.
Y uqorida aytib o ‘tganimizdek, ibtid o iy jam iy at va ongli inson 
kom m unikatsiyalarsiz paydo bo'lishi m u m k in em asdi. Insonlar jam iy atid a 
esa, garchi ibtidoiy shaklda b o ‘Isa ham , kom m unikatsiyalar, ju m la d a n , 
om m aviy tarzda ham amalga oshirilgan. A lbatta, o 's h a vaqtlarda o m m aviy 
kom m unikatsiyalar hozirgidek yuz m illionlab o d a m la m i qam rab olm agan. 
Chunki, birinchidan, u davrlarda yer sh arid a b ir necha milliardlab kishi 
yashamagan, ikkinchidan, radio, televidenie va in te rn et kabi vositalar 
bo‘lmagan. M asalan, m iloddan 3500 yil a w a l y er yuzida bor-yo‘g ‘i 80 m ln 
odam yashagan, xolos. Demak, ibticWty d av rlard a m avjud bo'lgan k o m m u ­
nikatsiyalar m anzarasiga ilmiy va tarixiy ta v sif berishda o ‘sha vaqtlardagi 
sharoitlardan kelib chiqishim iz to ‘g‘ri bo ‘ladi.
Ibtidoiy ja m o a tuzum i shakllanishi x ronologik jihatd an asosan tosh 
(paleolit) davriga to ‘g‘ri keladi. Tosh davri esa tax m in a n 1,8 mln yil oldin 
boshlanib, m iloddan 8 ming yil aw al tugagan. 0 ‘z navbatida, tosh davri ~
qadim iy paleolit (1,5 m ln - 35 ming yil), o ‘rta m ezolit (35 — 10 m ing 
yillar) va yangi tosh davri — neolit (10 — 8 m ing yillar)ga b o ‘linadi h am d a 
bronza davri bilan almashadi. Y uqorida aytganim izdek, ongli inson 
qadim iy paleolit davrining oxirrog‘ida vujudga kelgan.
Paleolit davrida odam sim on m avjudotlar k o ‘proq oziq-ovqat qidirish 
va ov qilish bilan kunlarini o 'tk a z a r edi. O ngli insonlar paydo b o ‘lishi 
vaziyatni keskin o ‘zgartirdi. O dam lar ch o rv a ch ilik va dehqonchilik bilan 
shug‘ullana boshladilar. Ularning oziq-ovqati, yashash joylari va kiyinish- 
lari b irm uncha yaxshilandi. N atijada, o d am larn in g b o ‘sh vaqti biroz 
ko‘paydi. Bu esa u la r o ‘rtasida ijtim oiy alo q ala rn i kengaytirdi va o ‘zaro 
m unosabatlar ta ’sirchanügini oshirdi. S h u n d ay qilib, qadim iy paleolitdagi 
ibtidoiy o d am lar t o ‘dasi om m aviy k o m m unikatsiyalar yordam ida ibtidoiy 
ja m o a tuzum i bosqichiga o ‘tdi. O ngli in so n n in g shakllanishi (an tro p o - 
genez) bilan ibtidoiy jam iyatning shakllanish (sotsiogenez) jarayonlari vaqt 
jihatidan b ir davrga to 'g 'ri kelib, o 'za ro c h a m b a rc h a s bog‘lanib ketdi.
Paleolit davridagi kom m unikatsiyalam i y u qorida keltirgan m a ’lu- 
m otlar orqali asosan nazariy jih a td a n ta s a w u r qiltshim iz m um kin. A rxe- 
ologik qazilm alar esa bizga faqat in sonning o ‘sha davina oid m e h n at 
qurollarini topishga im kon berdi. Biroq bir m asalada shubha bo'lm asligi 
kerakki, o 'sh a davrlarda ijtimoiy kom m unikatsiyalar, albatta, mavjud va 
ancha rivojlangan edi, chunki busiz kishilik jam iyatining o ‘zi b o ‘lishi 
m um kin em asdi.
Vaqt o ‘tgan sari ibtidoiy ja m o alar so n va k o ‘Iam jih a td a n ko‘payib, 
kengayib boraverdi. Biror alohida oila yoki qabila boshqa jam oalarsiz 
yashay olm asdi, chu n k i ular faqat birlashib ovga chiqishlari va yashash 
uchun jo y la r shaylashlari, mum kin edi. Ja m o a la r orasidagi m u n o sab atlar 
« 
om m aviy kom m unikatsiya shakllarida am alg a oshirilardi. Qabila a ’zo la- 
rining soni a w a lig a o ‘nlab, yuzlab, k eyinchalik esa minglab odam larni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tashkil etdi. K engaygan jam o alarn in g ichki tuzilishi ham
m urakkablasha bordi. S h u sababli om m aviy