Jurnalistikaga

4.  Internetning ertangi kuni haqidagi jikrlaringizni ayting.
5.  Internetga qay usulda kirasiz?
100

---

3-BOB. JURNALISTIK FAOLIYATNI TASHKIL QILISH
3.1. jurnalistika nazariyasi va  uning ijtimoiy vazifalari
Jurnalistika  nazariyasi  -  ijtimoiy  axborotning  paydo  b o iish i  va 
tarqalishi  hamda  bu  borada  asosiy  o ‘rin  tutuvchi  ommaviy  axborot 
vositalari -  gazetalar, jurnallar, radioeshittirishlar, teleko‘rsatuvlar, axborot 
agentliklari  va  internet  faoliyatini  o ‘rganuvchi  fandir.  Boshqacha  qilib 
aytganda,  mazkur  kurs  ommaviy  axborot  vositalari  yoki  jurnalistika 
haqida, uning ilmiy-obyektiv qonuniyatlari haqida bahs yuritadi.
Jurnalistika  so‘zi  arabcha  “tabaa”  (bosmoq)  so‘zidan  olingan  b o iib , 
“bosma  mahsulot”  degan  m a’noni  bildiradi.  Y a’ni,  bosma  usulda 
chiqariladigan,  ko‘paytiriladigan  barcha  mahsulot  jurnalistikani  tashkil 
etadi.  Ana  shu  jumalistikaning  asosiy  qismini  vaqtli,  to ‘g‘riro g i  davriy 
jurnalistika  tashkil  etadi.  Bu  m aiu m   vaqtlarda,  davriy  tarzda  doimiy 
chiqib  turadigan  jurnalistika  nashrlaridir.  “Ommaviy  axborot  vositalari” 
atamasi  bilan  bir  qatorda  jurnalistika  atamasi  ham  ishlatiladi.  Bu  so‘z 
fransuzcha  “lournal”  so‘zidan  olingan  b o iib ,  “kundalik”  degan  m a’noni 
bildiradi.  Jurnalistika atamasi o ‘z navbatida bir necha m a’noda ishlatiladi:
1)  Ijtimoiy  axborot  y ig is h   va  uni jurnalistika,  radio,  televideniye  va 
boshqa vositalar orqali tarqatish bilan b o g iiq  b o ig a n  faoliyat;
2)  Bosma  mahsulotlar  va  ommaviy  axborot  vositalarining  yigindisi 
y a’ni jurnalistika nashrlarining yig‘indisi;
3)  Jurnalistika  ommaviy  axborot  vositalarini  chiqarish,  ularga 
materiallar tayyorlash bilan b o g iiq  b o ig a n  kasb;
4)  Jurnalistika  va  ommaviy  axborot  vositalari  faoliyatining  ichki 
qonuniyatlarini o ‘rganuvchi fan sifatida qoilaniladi.
Keyinchalik, 
vaqtli 
jumalistikaning 
tarkibiga 
bosma 
usulda 
chiqariladigan  gazeta  va  jurnallar  bilan  bir  qatorda  uning  texnikaga 
asoslangan  yangi  turlari  —   radioeshittirishlar,  teleko'rsatuvlar  kelib 
q o ‘shilgach,  bulaming  umumiy  majmuasiga  ommaviy  axborot  vositalari 
(OAV)  deb  nom  berildi.  Ommaviy  axborot  vositalarining  asosini
101

---

jurnalistika  tashkil  etadi,  ular  jurnalistika  qonuniyatlari  asosida  ish 
ko‘radilar, shu boisdan bularni qisqacha jurnalistika deh yuritish  mumkin.
Jurnalistika 
insoniyat  jamiyatida  muhim 
o ‘rin 
tutib 
kelgan. 
Sivilizatsiyalashgan  har  qanday  jam iyatda  har  qanday  ijtimoiy-siyosiy 
harakat  jurnalistikasiz  bo‘lib  o ‘tishi  mumkin  emas.  Jamiyat  hayotini  aks 
ettirish, uni bilish va tadqiq etish va unga qaytadan ta ’sir ko ‘rsatish vositasi 
bo‘lgan jurnalistika o ‘ziga xos xususiyatlarga  ega  bo'lgan  ijtimoiy  hodisa 
bo‘lib,  o ‘z  faoliyatida  m a’lum  ichki-obyektiv  qonuniyatlar  asosida  ish 
ko ‘radi.  Jurnalistika  nazariyasi  fani  ana  shu  qonuniyatlarni  o ‘rganadi. 
Y a’ni,  u jurnalistikaning kelib  chiqishi,  uning  mohiyati,  ijtimoiy  vazifa va 
tamoyillari hamda ichki xususiyatlarini o ‘rganuvchi fandir.
Jurnalistikani  ijtimoiy  hodisa  sifatida  o ‘rganishda  turlicha  qarashlar, 
fikrlar  mavjud.  Shu  paytgacha  bizda  jamiyatdagi  ijtimoiy  hodisalar 
qatorida  jurnalistika  ham  markscha-lenincha  ta ’limot  asosida  o'rganilib 
kelindi.  Mamlakatimizning  milliy  mustaqillikka  erishuvi  natijasidagina 
ijtimoiy  fanlar  qatorida  jurnalistika  nazariyasi  sohasida  ham  yangicha, 
xolis,  umuminsoniy  qarashlar  q o ilan ila  boshlandi.  “Bizlarning  endigi 
vazifamiz  -   m a’naviy  hayotimizni,  ilm-fanimiz  faoliyatmi,  izlamshlari- 
mizni  eski  mafkura  qoliplaridan  xalos  etish,  tafakkurimizni  qullik 
iskanjasidan forig‘  qilishdan iborat  bo‘lmog‘i zarur”, -  deb  ta’kidlagan edi 
0 ‘zbekiston  Prezidenti  I.A.  Karimov.'  Shu  munosabat  bilan  jurnalistika 
fanining  asosiy  tarkibiy  qismi  b o‘lgan  Jurnalistika  nazariyasi  kursi  ham 
endilikda  ilmiy  xolislikka  asoslangan  umuminsoniy  qarashlar  asosida 
qayta  ishlab  chiqilmoqda.  Natijada  u  tobora  ijodiy  rivojlanib,  eski,  o ‘z 
umrini yashab  b o‘lgan ko'nikmalardan xalos bo‘lib  bormoqda.  Jurnalistika 
nazariyasi  fani  jurnalistika  haqidagi  boshqa  fanlar  bilan,  jumladan 
jurnalistika tarixi  bilan chambarchas  bog‘liqdir.  Boshqacha qilib aytganda, 
jurnalistika 
nazariyasi 
jurnalistika 
nashrlari 
tarixiy 
tajribasining 
umumlashmasidir.  Mazkur  fan  shu  bilan  birgalikda  amaliy  ahamiyat  ham 
kasb  etadi.  Y a’ni,  u jurnalistikaning  tarixiy  tajribasidan  uning  shu  kungi 
faoliyati  uchun  zarur  boigan,  unda  keng  qoMlaniladigan  amaliy,  ijodiy 
xulosalar  chiqaradi.  Binobarin,  jurnalistika  nazariyasi  jurnalistikaning 
mohiyati,  jum alistik  ijod  va  mahorat  haqidagi  fandir.  Jurnalistika 
nazariyasi  ijtimoiy  voqelikni  aks  ettirishning  alohida  bir  qonuniyatga
102

---

asoslanuvchi  turi  bo‘lgan  publitsistika  nazariyasi  bilan  ham  chambarchas 
bogiiqdir.  Jurnalistika  nazariyasi  kursi  ijtimoiy  fan  sifatida  falsafa,  tarix, 
siyosatshunoslik,  san’atshunoslik  kabi  fanlar  bilan  ham  o'zaro  aloqada 
boiadi.  Ijodiy  xususiyati jihatidan  adabiyotshunoslik,  til  nuqtai  nazaridan 
esa tilshunoslik  fanlari  bilan  ham  b o g ian ib   ketadi.  Jurnalistika nazariyasi 
fani  universitetlar  va  institutlarning  jurnalistika  fakultetlari  va  boiim lari 
uchun asosiy, yetakehi fan sanaladi.  Uning vazifasi talabalarga jurnalistika 
asoslarini  chuqur,  har  taraflama  o ‘rgatish,  nazariy  bilim  berish  hamda 
ularni  jurnalistika  nashrlari  va  ommaviy  axborot  vositalarida  ishlashlari 
uchun  kasbiy  malakalar  hosil  qildirishdan  iborat.  Y a’ni  bu  kurs 
jumalistlarning  kasbiy  tayyorlanishida  markaziy  o ‘rinni  egallaydi.  Kursda 
ilmiy  m a’ruzalar  o ‘qiladi,  savol-javob  tarzida  amaliy  mashg‘ulotlar  olib 
boriladi.  Talabalaming  bu  kursdan  olgan  bilimlari  reyting  va test  usullari 
hamda  kurs  ishlari  yozish  asosida  tekshirib  boriladi.  Jurnalistika 
nazariyasida uning  ijtimoiy  vazifalari  masalasi  alohida o ‘rin tutadi,  chunki 
bu  tushuncha  ommaviy  axborot  vositalarining  mohiyatini,  asosiy 
y o‘nalishini  tashkil  etadi.  Jumalistikaning  ijtimoiy  vazifalari  deganda  biz 
jurnalistika  nashrlari  va  ommaviy  axborot  vositalarining  doimiy  va 
qonuniylik  tusini  olgan  faoliyatini,  uning  maqsad  va  yo‘nalishlarini 
tushunamiz.  Jumalistikaning  ijtimoiy  vazifalari  haqida  turlicha  qarashlar 
mavjud.
V.I.Lenin jumalistikaning ijtimoiy vazifalarini “kollektiv targibotchi, 
kollektiv  tashviqotchi  va  kollektiv  tashkilotchi”,  deb  ko‘rsatgan  edi.  Bu 
ta ’rif  kommunistik  jurnalistika  faoliyatida  qonun  tusini  olib,  keng 
qoilanilib  kelingan  boisa-da,  uning  sinfiy  -  partiyaviylik  nuqtai  nazariga 
asoslanganligi  va  cheklanganligi  ko ‘rinib  turibdi.  Illo  jumalistikaning 
vazifasi yuqorida da’vo  qilinganidek faqat  biror g ‘oyani targ‘ib  va tashviq 
qilishdan  iborat  boim asdan  ommaga  xolis,  obyektiv  ijtimoiy  axborot 
yetkazib  berishdir.  Shunday  ekan,  jumalistikaning  vazifasini  bunday 
cheklab 
qo‘yish 
xatodir. 
Hozirgi 
zamon 
rus  jurnalistikashunosi 
E.P.Proxorov  o'zining  “Jurnalistika  nazariyasiga  kirish”  (“Введение  в 
теорию  журналистики”.  М.,  1980)  kitobida  jumalistikaning  ijtimoiy 
vazifalarini 
ijtimoiy, 
mafkuraviy, 
madaniy-ma’rifiy 
va 
bevosita 
tashkilotchilik kabilarga boiadi.  (98-118  b.).  Garchi bu ta’riflarda m aiu m
103

---

bir  ilmiy  yondashish  mavjud  bo‘lsa-da,  mazkur  bo ‘linishni  to ‘la  qabul 
qilish  qiyin. 
Chunki  jurnalistikaning  vazifasi  yuqorida  kcrrsatib 
o ‘tganimizdek,  ijtimoiy  axborot  yig‘ish,  ishlash  va  tarqatishdan  iborat 
b o ig am  bois,  bu  vazifani  o ‘ta murakkab  tarzda,  yuqoridagi  alfozda bayon 
etish to ‘g ‘ri emas, deb hisoblaymiz. 
X o‘sh, 
shunday 
ekan,
jurnalistikaning asosiy ijtimoiy vazifalari nimalardan iborat?
Unga  qanday  ta’rif  berish  mumkin?  Biz  quyida  ana  shu  asosiy 
masalani ко‘rib o ‘tamiz.
Biz  oldingi  mavzularnnizda  jurnalistikaga  bergan  ta ’rifimizda 
jurnalistika  ijtimoiy  hayotni  aks  ettirish  shakllaridan  biri,  real  voqelikni 
bilish tadqiq  etish va unga qaytadan ta ’sir  ko ‘rsatishmng  muhim  vositasi, 
degan  edik.  Xuddi  ana  shu  ta’rif  jurnalistikaning  ijtimoiy  vazifalarini 
belgilashda  ham  asos  bo‘ladi.  Demak,  jurnalistikaning  bosh  vazifasi 
ijtimoiy  hayotni  aks  ettirish,  ya’ni  ijtimoiy  axborot  yig'ish  va  ommaga 
yetkazib  berishdan  iborat.  Jurnalistika  nashrlari  va  ommaviy  axborot 
vositalari  doimiy  ravishda jamiyat  hayotini  yoritish,  uni  tadqiq  qilish  va 
unga  qaytadan  ta’sir  etish  vazifasini  bajarib  keladilar.  Bu  ta’rifdan  shu 
narsa  ko‘rinib  turibdiki,  jurnalistikaning  ijtimoiy  vazifalari  uch  tarkibiy 
qismga,  qirralarga bo‘linadi.  Biz  bu  qismlarni  shartli ravishda tasvir,  tahlil 
va ta’sir deb olamiz hamda jurnalistikaning ijtimoiy  vazifalarini  shu  nuqtai 
nazardan o ‘rganib chiqamiz.
Yuqoridagi  ta ’rifdan  ko‘rinib  turibdiki  jurnalistikaning  ijtimoiy 
vazifalaridan  asosiysi  tasvir.  ya’ni  ijtimoiy  hayotni  aks  ettirish,  xabardor 
qilishdir.  Jurnalistika  nashrlan  -  gazetalar,  jurnallar  va  ommaviy  axborot 
vositalari 
tasnifidagi 
radioeshittirishlar, 
teleko'rsatuvlar, 
axborot 
agentliklari,  internet  bu  vazifani  avvalo  bosma  so‘z,  so‘ng  so‘zning  ovoz 
tarzi,  so‘z  va  tasvir  birligi  vositasida  doimiy  ravishda  bajarib  keladilar. 
So‘zlar  esa hayotdan  olingan  fakt,  voqea,  hodisalarni  o ‘zida  ifoda etuvchi 
xabarga  aylanadi.