Jurnalistikaga

3.Jurnalistlam i yana qanday nomlarda aytishadi?
4. Jurnalist mehnatining huquqiy asoslarini ayting.
5. Jurnalist mehnatida та ’naviy asos nima?
6 Jurnalist  о ‘zi yozibgina  qolm ay yana  m ateriallar uyushtirishi  uning 
mas ’uliyatiga kiradimi?
167

---

IK K INC H I B O ‘LIM  
PUBLITSISTIK A
7-BOB. PUBLITSISTIK ANING  TURLARI VA JANRLARI
Jumalistikaning  o ‘z  ijtimoiy  vazifalarini  bajarishi,  ijtimoiy  borliqni 
o ‘zida  aks  ettirishida publitsistika muhim  rol  o ‘ynaydi.  Y a’ni, jurnalistika 
ijtimoiy  hayotni  tasvirlash,  tahlil  etish  va  unga  qaytadan  ta’sir  qilishda 
publitsistikadan  keng  foydalanadi.  Boshqacha  qilib  aytganda  publitsistika 
jumalistikaning 
mohiyatini, 
uning 
ichki 
mazmunmi, 
jurnalistika 
matenallarining o ‘zagini tashkil  etadi.
Publitsistika  lotincha  “publicus”  so‘zidan  olingan  b o iib   “ijtimoiy”, 
“jamiyatga  oid”  degan  m a’noni  beradi.  Publitsistikaning  mohiyati  haqida 
turlicha  qarashlar,  turlicha  ta ’riflar  mavjuddir.  Ayrim  lug‘atlarda  u 
ijtimoiy,  siyosiy  masalalarni  yorituvchi  adabiyot  deb  qaralsa,  ayrim 
mutaxassislar tomonidan unga ijodning bir turi deb ta’rif beriladi.
Bizningcha  bu  har  ikkala  ta ’rifda  ham  publitsistikaning  xususiyatlari 
o ‘z lfodasim topgan.
Publitsistika  bu —   hayotni tasvirlashning  alohida bir y o ii,  usuli,  ijod 
turidir.  U  jamiyat  hayotining  shu  kundagi,  ayni  zamondagi  b o iib   o'tgan 
ijtimoiy  ahamiyatga  molik  voqea  va  hodisalarni  aks  ettirib  ommaga 
yetkazadi,  davrning  eng  dolzarb  masalalariga  munosabat  bildiradi, 
yechilishi  kerak  b o ig a n   muammolarni  k o ‘tarib  chiqadi,  shu  kungi,  ayni 
zamondagi  kishilar  uchun xizmat  qiladi.  Publitsistika shu zamon voqea  va 
hodisalaridan  shu  zamon  kishilarmi  xabardor  qilish,  shu  kun uchun  zarur 
masala  va  muammolarni  tahlil  etish  va  ularning  yechilishi  borasida 
jam iyatga  ta ’sir  k o ‘rsatish  vositasidir.  Publitsistikaning  bosh  vazifasi 
hayotdagi  voqea  va  hodisalar,  masala va  muammolar  haqida jamoatchilik 
fikrim  uygVjtishdan iborat.
Publitsistika  asl  m a’noda  -   aytilgan  gap,  yozilgan  matn,  m a’lum  bir 
ko ‘rimshdagi  asar  b o iib ,  u  jurnalistika  sahifalariga  ko‘chgan,  radio, 
televidemye,  intemetdan  o ‘rin  olgan  taqdirdagma  g‘oyaviy  siyosiy  va
168

---

ma’naviy  kuchga  aylanadi,  ommaga  yetib  boradi.  Garchi  publitsistik  ruh, 
y i ’ni  ayni  zamon  muammolarini  ko ‘tarib  chiqish  va  ayni  zamon 
kishilariga  yetkazib  borish  ijtimoiy  hayotni  aks  ettirish  k o ‘rinishlaridan 
bo‘lmish  badiiy  adabiyotda  va  san’atning  barcha turlarida  mavjud  b o isa - 
da  publitsistika  keng  va  har  taraflama  ish  ko‘ra  oladigan  maydon  -  
jurnalistikadir  Illo,  jurnalistika  ham  xuddi  ana  shu  ijtimoiy  vazifani 
bajaradi,  y a’ni  ijtimoiy  hayotni  tasvirlaydi,  tahlil  etadi,  unga  o ‘z  ta’sirini 
k o isatad i  va u   o ‘zining  bu  ijtimoiy  vazifasini  publitsistika  orqali  amalga 
oshiradi.  Bu  esa  jurnalistika  bilan  publitsistikaning  bir-biri  bilan 
chambarchas  bogiiqligini  ko ‘rsatadi.  Jumalistikasiz  publitsistika  va 
publitsistikasiz jurnalistika ish ko‘rolmaydi.
Publitsistika insoniyatning hayotni bilishi, uni  idrok etishi, olamda yuz 
berayotgan voqea va hodisalardan xabardor b o iish i va ulardan o ‘zi uchun 
tegishli  xulosalar  chiqarishi  vositasidir.  Shu  boisdan  ham  u  insonning 
hayotni kuzatish, tadqiq etish natijasi, tajribalaridan kelib chiqqan fan bilan 
hamda  tashqi  dunyoning  estetik  in’ikosi  b o ig a n   adabiyot  va  san’at  bilan 
chambarchas  bogiiqdir.  Publitsistika  hayotdagi  fakt  va  voqealarni  qayd 
etish,  ularni  tadqiq  etish,  mohiyatini,  ichki  qonuniyatlarni  ochishda  fanga 
xos  qator  usul  va  imkoniyatlardan  foydalanadi.  Shu  boisdan  har  qanday 
publitsistik  asarda  m aiu m   darajada  ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy,  ilmiy 
tadqiqot  mavjud  boiad i.  Shu  bilan  birgalikda publitsistika  dunyoni  bilish 
va  aks  ettirishda  asosan  so‘zdan  foydalanganligi  boisidan  u  badiiy 
adabiyotga  yaqin  turadi  va  uning  tarkibiy  qismiga  aylanadi.  Publitsistika 
so‘z  san’ati  b o im ish   badiiy  adabiyotdan  obraz  va  obrazlilik,  syujet, 
kompozitsiya  va  boshqa zarur  tasviriy  vositalami  oladi.  Bu  adabiy-badiiy 
unsurlar  publitsistik  asarlarning  ta’sirchanligini  oshirish,  hayotni  jonli, 
qiziqarli  tasvir  etish  uchun  qoilaniladi.  Ammo  publitsistikaning  asosiy 
vazifasi  shu  kungi  ijtimoiy  hayotni  shu  kun  uchun  tezkorlik  bilan  yoritib 
berishdan  iborat  b oiganligi  boisidan  unda  yuqoridagi  adabiy-badiiy 
vositalardan  faqat  zarur  hollardagina,  m aiu m   darajada  foydalaniladi. 
Y a’ni,  xuddi jurnalistika  singari  publitsistika  ham  so ‘z  siyosatidir.  Xuddi 
jurnalistika  singari  publitsistika  ham  ijtimoiy  hayotning  barcha  sohalarini 
qamrab  oladi  va jamiyat  hayotining  qaysi  qirralarini  yoritishga qarab  turli 
xillarga  b o iin ib   ketadi.  Masalan,  jamiyatning  shu  kundagi,  ayni
169

---

zamondagi  hayotining  bosh  masalalarini  ijtimoiy-siyosiy  publitsistika 
yoritsa,  uning  iqtisodi,  ishlab  chiqarish  masalalarini  esa  iqtisodiy 
publitsistika  o ‘zida  aks  ettiradi.  Ilmiy  publitsistika  ilm-fan  sohasidagi 
muammolarni  yoritadi.  Publitsistika  faqatgina  jamiyat  hayotining  barcha 
qirralarini  yoritishda  o ‘ziga  xos  vosita  va  usullardan  foydalafiadi. 
Jumladan,  adabiy-badiiy  publitsistika  o‘zida  hayotning  barcha  sohalarm 
1 
aks  ettirsa-da,  bunda  u  alohida  adabiy-badiiy  vositalarga  tayanadi.  Y a’ni, 
badiiy  publitsistika  hayotga  badiiy  adabiyot  nuqtai  nazaridan  yondashadi 
hamda jurnalistika bilan adabiyot  o ‘rtasidaturadi, ulami bir-birlariga uzviy 
bog‘laydi.
Hajviy  publitsistika  esa  ijtimoiy  hayotni  yoritishda  alohida  ljtimoiy- 
badiiy  vosita b o ig a n  ijtimoiy  kulgiga, y a’ni  satira va yumorga asoslanadi. 
Fotosuratlar  yordamida  ish  ko‘radigan  fbtopublitsistika  ham  publitsistika 
tarkibiga kiradi.  Publitsistika jurnalistika,  ommaviy axborot turlariga qarab 
ham  turli  xillarga  b o iin ib   ketadi.  Ma.salan  jurnalistika,  ya’ni  gazeta  va 
jurnal  sahifalaridan  joy  oladigan  publitsistik  materiallardan  tashqari 
radiopublitsistika,  telepublitsistika  ham  mavjuddir.  Televideniyedan  joy 
oladigan  va  kino  san’ati  bilan  b o g iiq   b o ig a n   kinopublitsistika  ham 
umumiy publitsistika bilan birlashib ketadi.  Ijtimoiy  hayotning eng muhim 
tomonlari,  bosh  qirralarini  aks  ettirish  b o ig a n   publitsistika  ana  shunday 
keng  qamrovga  va  rang-baranglik  xususiyatiga  ega.  Yuqorida  keltirib 
o ctilgan  xususiyatlar  publitsistikaning  mazmuniy  va  uslubiy  tomonlariga 
taalluqlidir.  Shu  bilan  birgalikda  publitsistika  o ‘zining  ichki xususiyatlari, 
ijtimoiy  hayotga  qay  tarzda  yondashish  va  aks  ettirish  qirralari  nuqtai 
nazaridan ham turli xillarga boiinib ketadi.
Hayotdagi  voqea  va  hodisalar  haqida  tezkorlik  bilan  xabar  beruvchi, 
hayotning ko ‘zga ko'rm ib turgan ustki qatlamlarini yorituvchi publitsistika
—   axboriy,  yoki  xabardor  etuvchi  publitsistika  deyilsa,  voqea  va 
hodisalarning  ichki  mohiyatini  ochib  beruvchi,  hayotning  chuqur  ichki 
qatlamlarini  o ‘zida  aks  ettiruvchi  publitsistikani  tahliliy  publitsistika 
deymiz.
Hayotdagi  voqea  va  hodisalar,  kishilar  faoliyatini  adabiy-badiiy 
vositalar bilan  yorituvchi,  boshqacha qiiib  aytganda hayotni  badiiy-estetik 
jihatdan  tahlil  qilib  baholovchi  badiiy  publitsistika  mazkur  ijod  turining
170

---

eng mukammal, yuqori shaklini tashkil  etadi.  Publitsistikaning mazkur uch 
xili  bir-biri  bilan  o ‘zaro  munosabatda  b o iib   bir-birini  to id irib   keladi 
hamda  ijtimoiy  hayotning  barcha  qirralarmi  o'zida  har  taraflama,  rang- 
barang  aks  ettiruvchi  ijtimoiy-ijodiy  hodisa  sifatida  insoniyatga  xizmat 
qiladi.  Y a’ni,  publitsistika  hayot haqida  xabar  berish,  uni  tahlil  etish  bilan 
cheklanib  qolmasdan  uni  rang-barang,  turli jilolarda tasvirlaydi.  Bu-inson 
ongining buyuk kashfiyotlaridan biridir.
Publitsistika  tur  va  xillarga  b o iinish d an   tashqari  ichki-tarkibiy 
jihatdan turli janrlarga ham  boiinadi.  M a’lumki, janr  so ‘zi  fransuzcha xil, 
tur  m a’nosini  bildiradi  hamda  adabiyot  va  san’at  asarlarining  m a’lum 
mazmuniy  va  shakliy  turini  bildiradi.  Masalan,  badiiy  adabiyotning  nasriy 
turidagi  hikoya,  qissa,  roman,  she’riy  turidagi  she’r,  g‘azal,  ballada, 
doston,  tasviriy  san’atdagi  natyurmort,  portret,  peyzaj  va boshqalar  bunga 
misol  b o ia  oladi.  Inson  ijodining  bir  turi  b o ig an   publitsistika  ham  xuddi 
shu  kabi  o ‘z janrlariga ega b o ia d i va bu janrlar  publitsistikaning vazifasi, 
izchil xususiyatlaridan kelib chiqadi.  Jumladan,  axboriy publitsistika xabar 
(axborot),  reportaj,  intervyu,  hisobot  kabi  janrlarga  ega.  Bu  janrlar 
hayotdagi  fakt  va  hodisalarni,  yangiliklarm  tezkorlik  bilan  yoritishga 
xizmat  qiladi.  Mazkur janrlarning  asosiy  vazifasi  o ‘quvchilarni jamiyatda 
yuz berayotgan voqea va hodisalardan xabardor qilish hisoblanadi.  Tahliliy 
publitsistika  ham  o ‘zi  uchun  zarur  janrlarga  ega.  Bular  kengaytirilgan 
xabar