Juraqulova Nilufar Javoblar

---

Juraqulova Nilufar 

Javoblar: 

1. 

MHT – jahonning barcha mamlakatlarida qo’llanilayotgan makrodarajadagi 

bozor iqtisodiyotining holati va uning rivojlanishini o’rganishda 

foydalaniladigan zamonaviy axborotlar tizimi bo’lib hisoblanadi. Bu 

tizimning ko’rsatkchilari va tasniflari o’zida bozor iqtisodiyoti tarkibini, 

uning institutlari va faoliyat mexanizmini aks ettiradi. MHT davlatni 

boshqaruvchi organlar tomonidan bozor iqtisodiyotini tartibga solish 

maqsadida 1953 yildan boshlab, faqat rivojlangan kapitalistik 

mamlakatlarda qo’llanilgan bo’lsa, xozirgi kunda 150dan ortiq 

mamlakatlarda qo’llanilmoqda. 

2. 

MHTning yana bir yo’nalishi bu ishlab chiqarish omillarining qiymatni 

yaratishdagi rolini aniqlashga qaratilgan. Avvalgi davrda qiymatni faqat tirik 

mehnat yaratadi deb qaralgan bo’lsa, MHT ta’limotiga asosan yer va kapital 

ham xuddi mehnat kabi qiymat yaratishda qatnashadi deb qaraladi. 1993 

yilda qabul qilingan MHTning yana bir muhim hususiyati shundan iboratki, 

unda xo’jalik yurituvchi subyektlar quyidagi 5ta institutsional sektorlar 

bo’yicha guruhlarga ajratilgan:  

 

1. nomoliyaviy korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar;  

2. moliyaviy korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar; 

3. davlatni boshqarish; 

4. uy xo’jaligi; 

5. uy xo’jaliklari xizmatidagi notijorat tashkilotlar. 

 

3.  Hisoblamalardagi qayd etilganlar alohida iqtisodiy operatsiyalarga tegishli 

bo’lmay, balki iqtisodiy operatsiyalar guruhiga tegishli bo’ladi, masalan, 

iste’mol, jamg’arish, eksport va h.k. ba’zi yozuvlar iqtisodiy operatsiyalarga 

tegishli bo’lmagan (bunda ikki va undan ortiq institutsional birliklar 

orasidagi ixtiyoriy ravishdagi o’zaro bog’lanish nazarda tutiladi), balki 

ekstraordinar hodisalar (yong’in, tabiiy ofat, urush va h.k.) natijasida 

aktivlar hajmining o’zgarishini aks ettirishi mumkin. Hisoblamalardagi ayrim 

qayd etishlar – iqtisodiy jarayonlar har xil tomonlarini aks ettiruvchi har xil 

analitik jamlovchi ko’rsatkichlar ham bo’lishi mumkin. Bu ko’rsatkichlarning 

ko’pchiligi, masalan, qo’shilgan qiymat, jamg’arish, birlamchi daromadlar 

balans usuli bilan yoki resurs qismi summasi bilan, ulardan foydalanish 

---

qismi orasidagi farq sifatida yoziladi. Yuqorida qayd etilganidek, butun 

iqtisodiyotga taalluqli bo’gan ko’rsatkichlar: masalan, YAIM, milliy daromad, 

milliy boylik kabi ko’rsatkichlar agregat ko’rsatkichlar bo’lib hisoblanadi. 

4.  Ishlab chiqarish hisoblamasi ishlab chiqarish natijalarini yoritish uchun  

mo’ljallangan. Uning o’ng tomonida aks ettiriluvchi ishlab chiqarish, ishlab 

chiqarish natijalarini o’lchovchi boshlang’ich nuqta bo’lib hisoblanadi. Keng 

ma’noda ishlab chiqarish – ishlab chiqarilgan barcha tovar va xizmatlar 

qiymatini aks ettiradi. Uni hisoblash jarayonida ishlab chiqarishning o’zida 

sarflangan tovar va xizmatlar qiymati ayirib tashlanmaydi. Shuning uchun 

ishlab chiqarish tarkibida takroriy hisoblamalar mavjud bo’ladi. 

Iqtisodiyotning har xil sektor va tarmoqlarda har xil usullarda hisoblangan 

ishlab chiqarish hajmi bir-biridan farq qiladi. Masalan, nomoliyaviy sektorda 

ishlab chiqarish xajmi quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: P=R+S; Bunda 

P – ishlab chiqarish; R – sotilgan mahsulot hajmi; S – ishlab chiqarilgan, 

lekin sotilmay qolgan tayyor mahsulotlar zahiralarining ortishi, bunga 

tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig’i xam qo’shiladi. Сотилмай қолган 

тайёр маҳсулотлар заҳирасининг ортиши қуйидаги formula bo’yicha 

hisoblanishi mumkin: S=S1-S0; Bunda S1 – davr oxirida zahiralar qiymati; S0 

– davr boshidagi zaxiralar qiymati; Aytish lozimki, MHTda quyidagi muhim 

qoidaga rioya qilinadi: tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilgan vaqtidagi 

baho bilan baholanadi, sotilgan vaqtidagi baho bilan emas. Yuqori 

inflyatsiya mavjud bo’lgan davrda bunday farq juda yuqori ham bo’lishi ham 

mumkin. 

5.  Ishlab chiqarishga boshqa soliqlar – ishlab chiqarishning ayrim omillariga 

soliqlar: yer, imorat, transport vositalari, ish xaqqi fondiga. Bu modda sof 

asosda qayd etiladi, yoki ishlab chiqarishga bo’lgan boshqa subsidiyalarni 

ham ayriladi. Asosiy kapital iste’moli – asosiy fondlarning tiklashdagi bahosi 

bo’yicha hisoblangan amortizatsiya summasi. Foyda – bu modda 

nomoliyaviy va moliyaviy korporatsiyalarning daromadlarini hosil bo’lishi 

hisoblamasida paydo bo’ladi. Aralash daromad – nokorporativ korxonalar 

uchun balanslashtiruvchi modda bo’lib, u uy xo’jaligi sektorining 

daromadlarini tashkil topishi hisoblamasida paydo bo’ladi. Uy xo’jaligi 

tarkibida nokorporativ korxonalar (kichik fermarlar, kichik ustaxonalar, 

restoran va magazinlar, ularda oila a’zolari xizmat qiladilar) ham bo’ladi. 

6.  Asosiy kapitalni yalpi jamg’arish – bino va inshoatlarni qurish qiymati, 

shuningdek mashina, uskuna, transport vositalarini va asosiy fondlari 

boshqa turlarini sotib olish. Material aylanma mablag’lar zahirasini ortishi – 

---

xom ashyo, materiallar, yoqilg’i, asboblar, tugallanmagan ishlab chiqarish, 

tayyor lekin sotilmay qolgan mahsulotlar va h.k. qiymatining ortishi. 

Boyliklarni sof sotib olish (sotishdan tashqari) – zargarlik buyumlari, san’at 

asarlari, antikvariat, oltin va boshqa qimmatbaho materiallarni sotib olish, 

ular o’z qiymatlarini uzoq vaqt asrash imkoniyatiga ega bo’ladilar. Boyliklar 

yuridik, shuningdek jismoniy shaxslar tomonidan ishlab chiqarish va 

iste’mol uchun emas, balki aktivlarni inflyatsiyalardan asrash uchun sotib 

olinadi. Yerni va boshqa ishlab chiqarilmagan aktivlarni sotib olish yer bilan 

birga boshqa ishlab chiqarilmagan aktivlarni (patent, litsenziyalar, avtorlik 

huquqi va h.k.) sotib olishni o’z ichiga oladi. Sof kreditlash (sof qarz olish) – 

moliyaviy resurslar hajmini ifodalovchi balanslashtiruvchi modda bo’lib, u 

iqtisodiyotning bir sektorini ikkinchi sektoriga bergan va o’rni qoplanadigan 

(yoki olgan) kapital xarajatlarni moliyalashtirishni ifodalaydi. 

7.  MHT asosida amalga oshiriladigan tahlilning asosiy yo’nalishlaridan biri 

iqtisodiy o’sish darajasi va iqtisodiy konyunkturaning tebranishi hisoblanadi. 

YAIM hajmini o’zgarmas baholarda hisoblab uning dinamikasini o’rganish 

muhim yo’nalishlardan biri bo’lib, u ko’p jihatdan mamlakat iqtisodiy 

salohiyatini investitsiyalar hisobiga oshirish bilan bog’liq bo’ladi. Iqtisodiy 

konyunkturaning tebranishi ko’p jihatdan mavjud asosiy fondlardan 

foydalanish darajasiga bog’liq. Tahlilning keyingi yo’nalishi YAIMdan 

foydalanish tarkibini o’zgarishini o’rganishdan iborat: oxirgi istemol, yalpi 

jamg’arish, sof eksport. Ushbu tahlil asosida yana uy xo’jaliklari istemoli 

tarkibini o’rganish mumkin (masalan, oziqovqat mahsulotlari sotib olish 

ulushi), YAIMning mudoafaga, boshqarishga, sog’liqni saqlashga, ta’lim va 

ilmiy-tadqiqot ishlariga sarflangan qismi.