Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

sózi 
alif
ke
zabar qóyıp, bega qosılsa 
ab, jim
ge
zabar qoyıp,
dol
ǵa 
qosılsa 
jad
, 
bulardıń ekewinen abjad hasıl bolǵan. 
Abjaddan keyin eski mektep oqıw kitobı bolǵan „Haftiyak"qa ótilgen. 
„Haftiyak"taǵı súreler de „Abjad"taǵı sıyaqlı hijo usılında buwınǵa bólip oqıtılǵan. 
Balalar „Haftiyak"tıń bir betin hijo usılında buwınǵa bólip oqıwı ushın júdá kóp 
waqıt hám kúsh jumsaǵan. 
Sózdi hijo usılında buwınǵa bólip oqıwda aldın sózdegi birinshi dawıssız 
háripti, keyin ekinshi dawıssız háriptiń atın aytıp, oǵan zárúr bolǵǵan háreketti 
qoyıp hijo hasıl (buwın) qılınǵan. Usı usılda náwbetegi háriplerden de hijo (buwın 
payde etken) hasıl qılınǵan, hijolardi (buwınlardı) bir-birine qosıp, bul sóz bir 
pútininshe aytılǵan. Sózdi hijo usılında oqıwda ses emes, bálki usı sesti bildiriwshi 
háriptiń atı tiykar etip alınǵan. Sózdi seslik tárepten analiz etiwge hesh qanday 
jumıs islenbeagen, seslerdiń qosılıwı balalarǵa túsinikli bolmaǵan, balalar sózdegi 
hár bir háriptiń belgili bir sesti bildiretuǵınlıǵın ulıwma ańlamaǵan. Hijo usılında 
oqıwǵa úyretiw, birinshiden, mexanikalıq tárizde bolıp, áyne bir nárseni qayta-
qayta aytıwǵa májbúr qılınǵan, ekinshiden, bala ózi aytqan sóziniń mánisin 
túsınbey, muǵallimnen esitkenin tákirarlay bergen. 
„Haftiyak"tıń keyingi ayırım súreleri sózdi óz aldına „oqıw" usılında alıp 
barılǵan, anıqraǵı bala oqımaǵanın, esitkenin yadlaǵan. Nátiyjede balalar 
mektepxanada oqıǵanların ózi oqıp júrgen kitabınan „oqıp bergen", lekin olardıń 
qolına mektepte oqımaǵan basqa bir kitap berilse, onı oqıy almaǵan; eski mektepte 
6-10 jıl óz waqtında úzliksiz oqıǵan balalardıń júdá kóp degende 4-5 payızı ǵana 
oqıw hám jazıw kónlikpesin iyeley alǵan. 
Túrkistanda ashılǵan rus-tuzem mektepleri sawatqa úyretiwde málim 
dárejesinde jaqsı nátiyjelerge erisken. Rus-tuzem mektepleriniń qaraqalpaqsha 

---

32
klasslarında qaraqalpaqsha xat-sawat úyretiw metodı 1900-jıldan baslap áste-aqırın
reformalastırıldı; hijo (buwınǵa bólip oqıw) metodınan seslık metodına ótıldi. 
1900-jıllardan rus-tuzem mektebi qaraqalpaqsha klasslarınıń aldıńǵı muǵallimleri 
seslik metodı tiykarında dúzilgen tatarsha álipbeden paydalana basladı. Bul 
kitaptıń tili hám mazmunı qaraqalpaqsha klasslarǵa say kelmeytuǵın edi. 1902-
jılda Saidrasul Saidazizovtıń ses metodı talabına muwapıq dúzilgen ana tili 
álipbesi - „Ustodi awal" baspada shıǵarıldı. „Ustodi awal" baspada shıǵarılǵannan 
keyin ózbekshe xat-sawat úyretiwde jańa dáwir baslandı. Ses metodı sawatqa 
úyretiwdiń eski usılınan pútinley parıq qılıp, oqıtıwdı ańsatlastırdı, tálimdi bala 
túsınetuǵınday hám ańlaytuǵın tálimge, yaǵniy aktiv tálimge aylantırdı. 
„Ustodi awal" 3 bólimnen ibarat edi: I-bólim, házirgi atama menen 
aytqanımızda, álipbe dáwırı. Avtor bul bólimde arab alfavitindegi háriplerdi alfavit 
tartibinde emes, bálki hárip arqalı aytılǵan sestiń aytılıwı ansat-qıyınlıǵın, 
háriplerdiń jazılıwınıń ápiwayı yamasa quramalılıǵın itibarǵa alǵan halda dizip 
shıqqan. Avtor har bir háriptiń yazılıwda bir neshe túrli formada keliwi xat-sawat 
úyretiwdi qıyınlastırıwdı esapqa alǵan; álipbe dáwiniń basında diyarli hár dayım 
bir túrli formada qollanatuǵın hárıplerdi bergen. Bul forma jazılıwı ornına qarap 
túrlishe bolatuǵın háriplerdiń sóz basında, sóz ortasında, sóz aqırında hám óz 
aldına jazılıw formasın berip, olarǵa say mısallar ketirgen. Máselen: 
q
háribi 
menen tanısıw ushın 
qar, uyqı, aq 
sózlerin, 
ǵ
háribi menen tanısıw ushın 
ǵaz, 
ǵarbız, ǵoza 
sózlerin tańlaǵan. Avtor apiwayıdan qıyınǵa principine ámel qılıp, 
alipbe dáwırın áste-aqırın qıyınlastırıp barǵan. Kitaptıń álipbe bólıminde tiykarınan 
ózbek tiliniń sózlik bólimindegi sózler tańlap alınǵan. 
„ Ustodi awal"dıń 2-bólimi alipbeden keyingi dáwir. Bul bólimde gúrriń, 
tımsal hám 50 maqala berilgen. Olardıń ayırımlarında bilim alıw úgit-násiyat 
etilse, basqaları tarbiyalıq mazmunda bolǵan. 
S.Saidazizov kitabınıń 3-bólimi „Alifboi Qur'on" dep atagan hám óz aldına 
balalarǵa „Qur'on"dı túsınıp oqıwǵa úyretiwdi maqsed qılıp qoyǵan. 

---

33
Ulıwma, ses metodı Oraylıq Aziyaǵa eki derekten jayılǵan:
1. Rus-tuzem mektepleri russha oqıtılatuǵın klasslarında xat-sawat ses 
metodı menen úyretiletuǵın edi. Qaraqalpaq klasslarında oqıtatuǵın muǵallimler 
seslik metodınıń ańsat hám qolaylılıǵın ámelde óz kózleri menen kórgen hám áste-
aqırın seslik metodın óz klasslarına usınıp qollana baslaǵan. 
2. XIX ásirdiń aqırınan baslap Rossiyadan Oraylıq Aziyaǵa kelgen tatar 
muǵallimleri, yaǵnıy jádidler seslik metodında xat-sawatqa úyrete baslaǵan edi, 
aradan kóp ótpey, bir qansha aymaqlıq muǵallimler olarǵa usap jańa mektepler 
ashtı hám balalarǵa xat-sawattı seslik metodı tiykarında úyrete basladı. 
Solay etip, Orta Aziyada seslik metodı áste-aqırın hijo metodınıń ornın 
iyeley baslaǵan. 
Ózinizge málim bolǵanınday, seslik metodı menen xat-sawat úyretiwge 
Rossiyada K.D. Ushinskiy tiykar salıp, ol seslik sintetikalıq metodın qattı qollap 
quwatlaǵan. 
Seslik metodı menen sawat ashıwǵa úyretilgende, sózdiń eń kishkene 
bólimi, yaǵnıy til sesleri tiykar etip alınadı. Sózdiń mánisin ózgerttire alıwshı hár 
bir ses yazıwda hárip arqalı belgilenedi: sózde seslerdiń almasıwı, ózgeriwi, artip 
ketiwi yamasa kemeyiwi nátiyjesinde basqa bir jańa sóz payda bolıwı múmkinligi 
balalar ańına sińdirilip jetkiziledi. Keyingi jıllarda da bul xat-sawat seslik 
metodında úyretilmekte. Ataqlı metodıstler (G e n r i x Stefani, N. A. Korf, İ. B. 
G r a z e r , F. A. D i s t e r v e g, Fogel Byoma, M a r i y a Montessori, K. D.
U s h i n s k i y , N. F. B u n a k o v, D.İ. T i x o m i r o v , V. P. V a x t e r o v , V, 
A. Flerov, S. P. Redazubov, A. I. Voskresenskaya, K. Qosimova, Y. Abdullayev, 
O.Sharafiddinov, J . O r ı n b a e v , J.Qayırbaev, Q.Pirniyazov hám basq.) seslik 
metodında xat-sawat úyretiwdi jetilistirdi. 
Arab álipbesinde jazıwdı úyretiw qıyın bolǵan. Bul álipbedegi háripler 
sózde qollanıw ornına qarap, hár túrli formada jazılǵan, bul jazıwdı úyreniwdi 
qıyınlastırǵan. Sonıń ushın kóp mekteplerde balalarǵa oqıw úyretilip, al jazıw 

---

34
úyretilmegen, sebebi muǵallim hám ata-analardıń kópshiligi oqıwdı bilgen, al 
jazıwdi ulıwma bilmegen. 
Eski mektepte jazıw sızıqsız tegis aq qaǵazǵa dáslep juwanıraq sabaw 
tayaqta úyretilgen; balalar jazıwdı az-maz úyrengenlerinen keyin qamıs qálemde 
jazǵan, olarǵa ruchkada jazıwǵa ruxsat etilmegen. 
Jazıwdı úyretiw álipbeniń quramindaǵı háriplerdiń hár qaysısın óz aldına 
formasın jazdırıwdan baslanǵan. Aldın ala 
alifti 
jazıw úyretilgen, keyin soǵan 
uqsas formadaǵı háripler punktlerge bólinip, al uqsaslıǵı bolmaǵanları bolsa 
bólek-bólek jazdırılǵan. Gey bir muǵallimler ayırım háriplerdiń elementlerin 
jazıwdı da óz aldına shınıǵıw qıldırıp islettirgen. 
Sonnan keyin háriplerdi nusqaǵa qarap alipbe tártibinde úlken- úlken etip 
jaziwǵa (bul