Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

Álipbeni oqıtıw metodlarınıń salıstırmalı-kritikalıq analizi
 
Eski mektepte oqıw menen jazıw bir waqıtta úyretilmegen, aldın tek oqıw 
úyretilgen. Oqıw hijo (buwın) usılı menen úyretilgen. Oqıwǵa úyretiwdiń „hijjai 
qadimiy" dep atalǵan usılı uzaq waqıtlar dawamında hesh qanday úyretiwsiz 
dawam etip kelgen. 
Hijo usılında oqıwǵa úyretiwdi 3 basqıshqa bóliw múmkin:
1-basqıs. Háriplerdiń atların yadlatıw („háriplı metod"). Bul metodtıń 
áhmiyeti tómendegilerden ibarat bolǵan: bir neshe jıldan berli oqıp atırǵan balalar 
mektepxanaǵa (medresege) jańa kelgen balaǵa bir neshe kishkene-kishkene súreni 
awızeki yadlatqan. Bala aytıp atırǵan súredegi sózlerdiń mánisine ulıwma túsinbey 
tek súrelerdi birinen keyin ekinshisin yadlap alǵan, bul arada shama menen bir 
jılǵa jaqın waqıt ótken. Sonnan keyin arab álipbesi yadlatıla baslanǵan; bala úyinen 
hár eki tárepi tegislenip súrilgen arnawlı taxta alıp kelgen. Muǵallim (molla, ustaz) 
taxtanıń bir tárepine qara sıya menen 28 arabsha harıplerdiń jalǵız túrin, birewin óz 
aldına alfavit tártibinde qatarlarǵa bólip jazıp bergen. 

---

30
Muǵallim (mektep baslıǵı, molla, ustaz) birinshi qatardaǵı harıplerdiń 
atların 
alif, he, te, se 
dep aytqan. Bala ustazına eliklep oǵan erip tákirarlap aytqan, 
ayta almasa, ustaz jáne tákirarlap aytqan hám onı jaqsılap úyrenip alıw ushın úyge 
tapsırma etip tapsırǵan. Bala birinshi qatardı yadlap alǵannan soń ekinshi qatardı 
sol tárizde yadlaǵan. Balalar 28 háriptiń atalıwın 5-6 ayda zorǵa bilip alǵanlar, 
olardıń kópshiligi háriplerdiń aytılıwın yadlap alǵan bolsa da, qaysısı 
be 
( ÷ ), 
qaysısı 
se 
( + ) ekenin kórsetip bere almaǵanlar. Ayırım ustazlar jas balalardıń eslep 
qalıwına jardem beriw maqsetinde hár bir hárip ushın shártli belgiler oylap 
tapqanlar (‘ – uzınshaq ǵana hárip, ÷ 
- 
birew ǵana 
be, 
+ - ekew ǵana 
te, 
+ - úshew 
ǵana 
se 
usaǵan). 
2-basqısh. Buwın payda etiw. Háriplerdiń atamaların yadlap bolǵannan soń 
buwındı payda etip úyreniwge, yaǵnıy 
„zer-hám zabar"tı (Álipbe) 
úyretiwge 
ótilgen. Eski mektepte 
„zer-hám zabar" 
(zabar, zer, pesh) hár túrli túrde 
úyretilgen. Mısalı, bazi ustazlar + 
(be, zabar-ba), be-zer-bi, be-pesh-bu, te-zabar-
ta 
dep úyretseler, basqaları 
be zabar ba, te zabar ta 
dep, taǵı birewleri 
be-zahar-a; 
zer-i, pesh-u; te-zabar-a, zer-i, pesh-u 
deb úyretken. 
Mektepxanada (medresede) 
„zer-u zabar" 
qurı yadlatılǵan, onıń nege 
xızmet etetuǵınlıǵı haqqında hesh aytılmaǵan. Negizinde bolsa bul belgilerdiń 
belgili dárejede óziniń atqaratuǵın xızmeti bar:
zabar (fatha) - 
dawıssız
 
hárip 
ústindegi pát belgisine uqsas sızıqsha bolıp, dawıssızǵa 
a 
únli dawısın qosıp aytıw 
zárúrligin kórsetedi; 
zer (kasra) 
dawıssız
 
hárip ústindegi sızıqsha bolıp, usı 
dawıssızǵa 
i
dawıslı sestin qosıp aytıw kerekligin bildiredi; 
pesh
(zamma) 
bolsa 
 
dawıssız
 
hárip ústine qoyıjatuǵın belgi bolıp, usı dawıssız seske 
i 
dawıslı sesti qosıp 
aytıw zárúrligin kórsetedi. Demek, arabsha tekslerdi oqıw ushın „zer-u zabar"di 
biliw júdá zárúrlı bolǵan, lekin oqıwshǵa úyretiwde bunı ańlap oqıwǵa 
tiykarlanbaǵanı ushın balalar 
mim zabar ma, mim zer mi, mim pesh mu 
dep tek 
yadlay bergen, „zer-u zabar" nıń áhmiyetin ańlamaǵan. 
3-bosqich. Buwınlardı qosıw. Eski mektepte buwınlardı qosıw „abjad" 

---

31
penen baslanǵan. Muǵallim taxtanıń ekinshi tárepıne arab tili alfavitindegi 28 hárip 
jámlengen 8 sózdi „zer-u zabar” penen yazıp bergen. Balalar bul 8 sózdi birinen 
soń ekinshisin (hijo usılında) buwınǵa bólip oqıp yadlap alǵanlar. Máselen: abjad