Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

 
 
 
 
 
Juwmaqlaw 
Til – hár bir millettiń biybaha baylıǵı. Ol hár bir milletti siyasiy, 
ekonomikalıq, ilimiy hám mádeniy alǵa ilgeriletiwde, onıń atadan balaǵa ótip 
kiyatırǵan mádeniy baylıqların saqlawda eń áhmiyetli qural xızmetin atqaradı. 
Qaraqalpaq tili - Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq 

---

155
xalqınıń ana tili. Qaraqalpaq tili - Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorǵawında 
bolıp, bul haqqında arnawlı nızam shıǵarılǵan. Bunda qaraqalpaq tiliniń 
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń pútkil aymaǵında qaraqalpaq tiliniń mámleketlik 
til sıpatında qollanılıwına huqıq tiykarların belgileydi. Qaraqalpaq tiline 
mámleketlik til biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń 
hám xalıqlardıń ana tiliniń qollanıwında olardıń konstituciyalıq huqıqların
sheklemeydi. Bul nızam jeke adamlardıń arasındaǵı qarım-qatnasıqlardıń, áskeriy 
bólimlerde, diniy hám dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń qollanılıwın qatań 
bir tártipke salıp taslamaydı.
1989-jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Keńesiniń
sessiyasında qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berildi hám qaraqalpaq tiline 
mámleketlik til biyligi berilgen kún 1989-jılı 1-dekabr dep qabıllandı.
Qaraqalpaqstan Respublikası “Mámleketlik til haqqında”ǵı Nızamıniń 
1-statyasında Qaraqalpaqstan Respublikasıniń mámleketlik tili qaraqalpaq 
tili delingen. Usıǵan baylanıslı ana tilimizge ayrıqsha itibar berilmekte. 
Solay etip ósip kiyatırǵan keleshek áwladimiz bolǵan jańa birinshi klassqa 
qádem basqan balalarımizdi sawat ashiw dáwirinen baslap-aq qaraqalpaq 
tiliniń fonetikalıq, grammatikalıq til hızamlarına tiykarlanip durıs gáp dúzip, 
erkin sóylesiw kómlikpelerin qáliplestiriwmiz lazım. 
Álipbeni oqıtıw metodıkası - mekteplerde qaraqalpaq tilin oqıtıwdıń 
jolların, usılların belgileydi hám pedagogikalıq ilimlerdiń qatarına kiredi. 
Qaraqalpaq tilin oqıtıw metodıkasınıń álipbeni oqıtıw metodıkası 
úyrenetuǵın bólimi jaslarǵa tálim-tárbiya beriw protsesinde ana tilin hár tárepleme 
úyreniw, sol úyrenetuǵın pániniń tiyimli jolları menen usılların izertlew menen 
uzaq sınawdıń juwmaǵınıń onıń nátiyjeli, qolaylı dep tabılǵan jolların oqıw 
protsesinde ámeliy jaqtan iske asırıp otırıw, bulardıń nátiyjeli juwmaqların 
mektep turmısına endirip barıwdan ibarat. 
Baslawısh klasslarda qaraqallpaq tilin oqıtıw, til haqqında baslanǵısh bilim 

---

156
alıw menen birge, ol ústinde balalrdı bilim alıwǵa kónligiktirip baradı. Sonıń 
menen birge bilim beriw ámeliy xarakterge iye boladı. 
Álipbeni oqıtıw metodıkasınıń tiykarǵı ob`ekti – qaraqalpaq tili, ol 
baslawısh mekteplerde oqıtıw processi bolıp tabıladı. 
Álipbeni úyretiw metodıkası arnawlı pán sıpatında baslawısh 
mekteplerde oqıtıwdıń tiykarǵı problemaları menen meselelerin ilimiy-
metodıkalıq planda sheshiwdi, studentlerge házirgi zaman talaplarına sáykes 
teoriyalıq baǵdar beriwdi názerde tutadı. Usı kóz qarastan ol qaraqalpaq 
tilin oqıtıwdıń mazmunın, tiykarǵı principlerin, metodları menen usılların, 
ana tili boyınsha oqıwshılardıń teoriyalıq bilimin ózlestiriw kónlikpelerin 
bildiriw hám onı ámeliy jaqtan durıs paydalanıw jolların úyretedi.
Baslawısh klasslarda álipbeni oqıtıw metodıkasi pániniń predmeti 
oqıwshilarǵa qaraqalpaq tilin úyretiw jollari hám usıllari, ana tilin iyelew, yaǵniy 
tildi, oqıw hám jazıwdı, grammatika hám imláni ózlestirip alıwdan ibarat. 
Álipbeni oqıtıwdiń tiykarǵı wazıypası – balaǵa bilim tiykarların úyretiw, eń 
áhmiyetlisi balanı hárip penen tanıstırıw, oqıw hám jazıwǵa úyretiwden ibarat. 
Sonıń menen birge álipbeni oqıtıw barısında oqıwshılardıń tili hám oy-órisi de 
rawajlanadı. Bul arqalı keleshegimiz bolǵan jas áwladta bilimge degen 
qızıǵıwshılıq oyanıp, ilim tiykarların meńgeriwge keń jol ashıladı. 
Álipbeni oqıtıw metodıkasında qaraqalpaq tili sesler hám háripler diziminiń 
ózine say ózgesheliklerin esapqa alıw talap etiledı. 
Házirgi kúngi álipbeni oqıtıw metodlarına tiykarınan hárip, buwın, ses, 
putin sezler analitikalıq, sintetikalıq hám analitika-sintetikalıq metodlar kıredi. 
Álipbeni oqıtıw analitik-sintetik seslik metodına tiykarlanıp alıp barıladı. 
Oqıw qollanbada tiykarınan álipbeni oqıtıwdiń maqset hám wazıypaları, 
álipbeni oqıtıw metodıkasıniń metodologiyalıq hám ilimiy tiykarları, álipbeni 
oqıtıw metodıkasıniń psixologiyalıq hám lingvistikalıq tiykarları, álipbeni oqıtıw 
metodlarınıń salıstırmalı-kritikalıq analizi, álipbeni oqıtıw metodıkası tariyxına 

---

157
sholıw máseleleri, álipbeni oqıtıw sabaqlarına qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar, 
álipbeni oqıtıwǵa úyretiwde analitik-sintetikalıq seslik metodı, balalarnıń álipbeni 
oqıtıwǵa tayarlıǵın úyreniw, álipbeni oqıtıw metodıkasınıń mazmunı, álipbeniń 
dúzilisi hám mazmunı, sonıń menen birge álipbeni oqıtıwdıń álipbe dáwiri, 
álipbeni oqıtıwdıń birinshi basqıshı, álipbeni oqıtıwdıń ekinshi basqıshı, álipbeni 
oqıtıwdıń úshinshi dáwiri, álipbeni oqıtıw dáwirinde oqıwǵa úyretiw, álipbeni 
oqıtıw shınıǵıwlarınıń tiykarǵı túrleri, álipbeni oqıtıw dáwirinde oqıwshılardıń 
sóylewin rawajlandırıw, álipbeni oqıtıwǵa úyretiw dáwirinde grammatik-orfografik 
bilimlerdi ámeliy ózlestiriw, álipbeni oqıtıwdıń tiykarǵı dáwirinde oqıwshılardı 
jazıwǵa úyretiw, álipbeni oqıtıw dáwirinde oqıw hám jazıw sabaqları tolıq ashıp 
kórsetilgen. Qollanbanıń sońında hár bir tema boyınsha test sorawları, glossariya, 
tarqatpa materiallar hám sabaq úlgileri, paydalanilǵan ádebiyatlar berilgen