Йўриқнома умумий қоидалар

2. ЖАБРЛАНУВЧИНИ ЖАРОҲАТЛОВЧИ ОМИЛЛАРНИНГ ТАЪСИРИДАН ХАЛОС ЭТИШ
Жабрланувчига ёрдам кўрсатиш уни жароҳатловчи омилларнинг таъсиридан халос этиш вақтидан бошланади: электр ускунасини ўчириш, ток ўтказувчи қисмлардан кучланишни узиш ёки жабрланувчини ундан ажратиб олиш; жабрланувчини қадам кучланиши майдонидан олиб чиқиш ва бошқалар; сувдан тортиб олиш; хавфли (газланган, чангланган, ҳавонинг ҳарорати ошган ёки пасайган ва ҳ.) зонадан олиб чиқиш; ишлаб чиқариш ускуналарини, ҳаракатдаги машиналар ва механизмларни тўхтатиш; буғ ёки сувни ўчириш; ёнаётган кийимларни ўчириш ва бошқалар. Бундан ёрдам кўрсатаётган шахснинг ўзи ҳам, тегишли ҳимоя воситаларидан фойдаланган ҳолда, ўзини шу жароҳатловчи омилларнинг таъсиридан сақлаши лозим.
Жабрланувчи, фақат унга ёки ёрдам берувчи шахсга у ерда бўлиш хавфли бўлганда ёки ўша жойда ёрдам кўрсатиб бўлмаса, масалан таянчда, мачтада, кажавада ва ҳ. юракка массаж қилиш имкони бўлмаганда бошқа жойга кўчирилади.
Электр токининг таъсиридан озод қилиш.
Электр токи урганда жабрланувчини имкони борича тезроқ электр токи таъсиридан халос этиш лозим. Чунки электр токининг таъсири қанча кўп бўлса, организмдаги электр жароҳати шунчалик оғирроқ бўлади.
Кучланиш остидаги ток ўтказувчи қисмларга тегиб кетиш, кўп ҳолларда мушакларнинг ихтиёрий бўлмаган равишда қисқаришига ва нафас олиш ва қон айланиш органлари фаолиятининг бузилиши ёки умуман тўхтаб қолишига олиб келувчи ҳолатга сабаб бўлиши мумкин. Агар жабрланувчи симни қўлида ушлаб турган бўлса, унинг бармоқлари шундай қаттиқ қисиладики, симни унинг қўлларидан бўшатиб бўлмайди. Шунинг учун ёрдам берувчининг биринчи ҳаракати электр ускунасининг жабрланувчи тегиб турган қисмини тезроқ ўчиришдан иборат бўлиши керак.
Электр ускунасини узгич, бириктиргич-ажратгич (рубильник) ёки бошқа ўчирувчи аппарат ёрдамида (1-расм), ҳамда сақлагичларни олиб қўйиш, штепсел уламасини ажратиш, ҳаво линиясида сим ташлаб сунъий қисқа туташув ҳосил қилиш йўли билан ўчириш мумкин.

1-расм. Электр ускунасини ўчириш йўли билан жабрланганни ток таъсиридан озод қилиш
Агар жабрланувчи тепада турган бўлса, унинг баландликдан йиқилиб тушиши ускунани ўчирилиши ва шу тариқа жабрланувчини ток таъсиридан халос этилишига олиб келади. Бу ҳолда қўшимча жароҳатларнинг олдини олиш чораларини кўриш керак. ҲЛнинг таянчларидан жабрланувчини тушириш тартиби мазкур Йўриқноманинг иловасида тавсия қилинган.
Ускунани ўчириш билан бир вақтда чироқ ҳам ўчиб қолиши мумкин, шунинг учун кундузги ёритиш бўлмаганда, электр ускунанинг ўчирилиши ва жабрланувчига ёрдам кўрсатилишини кечиктирмасдан, бошқа манбадан ёритиш (хонанинг портлаш ва ёнғин хавфсизлигини эътиборга олиб авариявий ёритиш, аккумуляторли фонарлар ва ҳ.) таъминланиши керак.
Агар электр ускунасини тезлик билан ўчириш имкони бўлмаса, бу ҳолда жабрланувчини у тегиб турган ток ўтказувчи қисмлардан ажратиш чоралари кўрилиши керак. Бунда ёрдам берувчи шахс, барча ҳолларда, эҳтиёт чораларини кўрмасдан жабрланувчига тегиб кетиши мумкин эмас, чунки унинг ҳаёти учун хавфлидир. Худди шунингдек, у токнинг ерга туташув жойида ўтказувчи қисмга ўзи тегиб кетмаслик ёки қадам кучланиши таъсирига тушмасликни назорат қилиб туриши керак.
1000 гача В. кучланишда жабрланувчини ток ўтказувчи қисмлардан ёки симдан ажратиш учун каноп, ёғоч, тахта ёки электр токини ўтказмайдиган бошқа қуруқ жисмдан фойдаланиш керак (2-расм).

2-расм. 1000 В гача кучланишли электр ускуналарида симни ёғоч билан олиб ташлаш йўли билан жабрланувчини ток таъсиридан озод қилиш
Жабрланувчини ток ўтказувчи қисмлардан кийимидан тортиб (кийими қуруқ ва баданига ёпишмаган бўлса), масалан камзул ёки пальтосининг этагидан, ёқасидан тортиб ажратиш мумкин, бунда унинг атрофидаги металл буюмлар ёки жабрланувчи баданининг кийимсиз жойларига тегиб кетмаслиги керак (3-расм). Жабрланувчини оёғидан тортиб ҳам четга олиб қўйиш мумкин, бундан ёрдам берувчи шахс ўз қўлларини изоляция қилмасдан туриб, жабрланувчининг кийимига ёки пойафзалига тегиши мумкин эмас, чунки улар нам бўлиши ва электр токини ўтказиши мумкин. Қўлларини изоляция қилиш учун ёрдам берувчи, айниқса у жабрланувчи баданининг кийим тегмаган жойларидан ушлаши керак бўлганда, ёрдам берувчи шахс диэлектрик қўлқоплар кийиши ёки қўлига шарф ўраши, қўлига мовут фуражкани, камзули ёки

3-расм. 1000 В гача кучланишли электр ускуналарида жабрланувчини қуруқ кийимидан тортиб ток таъсиридан озод қилиш
пальтонинг енгини кийиб олиши, жабрланувчининг устига резина гиламчани, резинали мато (плаш) ёки оддий қуруқ матони ташлаши керак. Шунингдек, ёрдам кўрсатувчи шахс резина гиламча, қуруқ тахта ёки электр токини ўтказмайдиган ҳар қандай таглик, қуруқ кийимлар ўрами ва ҳ. устига туриб ўзини изоляция қилиши мумкин. Жабрланувчини ток ўтказувчи қисмлардан ажратишда бир қўл билан ҳаракат қилиш лозим (4-расм).

4-расм. Жабрланувчини 1000 В. гача кучланишли ток ўтказувчи қисмлардан ажратиш
Агар электр токи жабрланувчи орқали ерга ўтиб кетаётган бўлса ва у ток ўтказувчи элемент (масалан, симни) талвасада қўлида маҳкам ушлаб олган бўлса, энг осони жабрланувчини ердан ажратган ҳолда (унинг тагига қуруқ тахта тиқиб ёки унинг оёғини арқон ёки кийими ёрдамида ердан узиб қўйиш) токнинг таъсирини тўхтатиш мумкин, бунда ёрдам кўрсатувчи шахс ўзига нисбатан ҳам жабрланувчига нисбатан ҳам юқорида кўрсатилган эҳтиёт чораларини кўриши керак. Шунингдек симни ёғоч дастаги қуруқ бўлган болта билан (5-расм) ёки дастаги изоляцияланган асбоблардан (омбир, ясси жағли омбирдан) фойдаланган ҳолда узиш мумкин. Дастаги изоляцияланмаган асбобнинг дастагига қуруқ мато ўраб ҳам фойдаланиш мумкин. Симларни фазалар бўйича, яъни ҳар бир фазани алоҳида узиш лозим, бунда одам ўзини ердан изоляциялаши (қуруқ тахталар, ёғоч нарвон ва ҳ. устида туриши) керак.

5-расм. 1000 В. гача кучланишли электр ускуналарида симларни узиш йўли билан жабрланувчини ток таъсиридан озод қилиш
1000 В.дан юқори кучланишда жабрланувчини ток ўтказувчи қисмлардан ажратиш учун ҳимоя воситаларидан: диэлектрик қўлқоплар ва ботиқлар

1000 В. гача кучланишли электр ускуналарида изоляциялайдиган штанга ёрдамида симларни четга олиш йўли билан жабрланувчини ток таъсиридан озод қилиш қийиш ва тегишли кучланишга мўлжалланган штанга ёки изоляцияланган омбурлардан фойдаланиш лозим (6-расм).
6 — 20 кВ. ли электр узатиш ҳаво линияларида, уларни тезлик билан таъминлаш манбаи томонидан узиш мумкин бўлмаса, ҲЛни ўчириш учун сунъий равишда қисқа туташув ҳосил қилиш керак. Бунинг учун ҲЛ симларига изоляцияланмаган эгилувчан ўтказгични ташлаш лозим. Ташланаётган ўтказгич, у орқали қисқа туташув токи ўтаётганида, куйиб кетмаслиги учун етарлича кесимга эга бўлиши шарт. Ўтказгич ташланишидан олдин, унинг бир учи заминланиши (металл таянчга, заминловчи туширгич ёки алоҳида заминлагич ва бошқаларга уланиши) керак, иккинчи учига эса ташлаганда қулай бўлиши учун юк осилса яхши бўлади. Ўтказгични шундай ташлаш керакки, у одамларга, шу жумладан ёрдам кўрсатувчи шахсга ҳам жабрланувчига ҳам тегиб кетмаслиги керак. Ўтказгични ташлаётганда диэлектрик қўлқоплар ва ботиклар кийиб олиш шарт.
Ёрдам кўрсатувчи шахс, агар ўтказувчи қисм (сим ва ҳ.) ерда ётган бўлса қадам кучланиши хавфини эсда тутиши керак. Бу зонада айниқса эҳтиёткорлик билан, ердан изоляция бўлиши учун ҳимоя воситалари (диэлектрик калишлар, ботиклар, гиламчалар, изоляциловчи тагликлар) ва электр токини ёмон ўтказадиган (қуруқ ёғочлар, ходалар ва ҳ.) жисмлардан фойдаланган ҳолда ҳаракат қилиш лозим. Туташув токининг ерга ёйилиши зонасида ҳимоя воситаларисиз ҳаракат қилганда, оёқларни бир-биридан узмай ерда суриб юриш керак (7-расм).

7-расм. Туташув токининг ерга ёйилиши зонасида тўғри ҳаракатланиш:
а — ток ўтказувчи қисмнинг ерга туташув нуқтасидан узоқлашиш;
б — пойафзал излари
Жабрланувчи ток ўтказувчи қисмлардан ажратилганда уни шу зонадан ток ўтказувчи қисмдан (симдан) камида 8 метр масофага олиб чиқиш лозим.