Joylashtirilishi bilan bog’liq bg’lgan muammolar oson hal bg’ladi

---

86 
joylashtirilishi bilan bog’liq bg’lgan muammolar oson hal bg’ladi, 
natijada qatlamning samarali ishlashiga erishmoq mumkin bg’ladi. 
Geosinklinal zonalarda (Farg’ona vodiysi, Apsheron yarim 
orolidagi konlar shular jumlasidan) joylashgan neft konlari 
tuzilmalarining yotish chizig’i anna qiya bg’lganligi uchun (tuzilmalar 
bunda aksariyat 15-20, ba’zan esa 30-35 daraja va undan ortiq 
qiyalikka ega) ularda neft suv chegarasi aksariyat gorizontal tg’g’ri 
chiziqni tashkil qiladi va shu sababli yuqorida keltirnlgan 
qiyinchiliklar kuzatilmaydi. SHuning uchun bunday konlardaga neft 
suv chizig’ini dastlabki razvedka quduqlaridagi bosimni aniqlash yg’li 
bilan ham belgilash mumkin. Bu xususda V.P.Savchenko va boshqa 
kg’plab olimlarning tadqiqotlari mavjud bg’lib, ular aksariyat hollarda 
razvedka ishlarini va neft zahiralarini chamalashni osonlashtiradi. Gaz 
konlarida esa ushbu usul bilan gaz zahiralarini hisoblash mumkin va u 
amalda ishdab chiqarish korxonalarida keng qg’llaniladi. Bunda 
ma’lum muddat gaz quduqlarini sinash maqsadida ulardan olingan gaz 
miqdori va shuning evaziga pasaygan bosim kg’rsatkichlaridan 
foydalaniladi. 
Bu tg’g’rida neft va gaz zahiralarini hisoblash bobida tg’laroq 
ma’lumot berilgan.
5-bob. NEFT- GAZ KONLARINING ZAHIRALARI VA 
ULARNING ENERGETIK SHAROITLARI 
5.1. Neft-gaz konlari zahiralari 
 
Neft va gaz (kondensat) zahiralari haqida tushuncha 
Neft va gaz (kondensat) konlarining zahiralari deb, ular 
bag’rida mavjud bg’lgan uglevodorodlarga aytiladi. Zahiralar kon 
bg’yicha hamda alohida qatlam yoki konlarning bir qismi bg’yicha 
hisoblanishi mumkin. Undan tashqari ma’lum bir regionning ham 
zahiralarini hisoblash mumkin. Zahiralari hisoblanayotgan ob’ekt 
hisob ob’ekti deb yuritiladi. 
Neft-gaz zahiralarini aniq bilish va
chamalash xalq xg’jaligiga 
molik bg’lgan katta vazifadir. SHu sababdan ularning miqdorini 

---

87 
bilish va chamalash maqsadlarida Davlat zahira komissiyasi (DZK) 
g’zining maxsus qg’llanmalarini joriy qilgan va shunga qarab ularning 
miqdori hisoblanadi. Qg’llanmalarda zahiralar-ning turkumlash 
jarayonlarining aniq kg’rsatmalari berilgandir. Bu ishlar hammasi 
davlat tomonidan jiddiy hisob va nazorat ostida olib boriladi. 
Zahiralarni turkumlash konlarning g’rganilish darajasiga qarab 
hamda ularni sanoat miqyosida ishga solish imkoniyatiga qarab 
belgilanadi. 
Zahiralarni muayyan turkumga mansub qilish uchun uning 
geologik tuzilishi va g’rganilgan darajasiga qaraladi. SHuning uchun
 
zahira turkumlarga mansublik uyumning
H
olatini g’rganishda 
ma’lumotlarning miqdor va sifat kg’rsatkichlarida mavjud muayyan 
aniqlikka qarab belgilanadi. 
Zahiralarni turkumlashda qg’llanma bg’yicha A,V,S
1
va S
2 
turkumlaridan foydalaniladi. Turkumlashning asosiy qoidalari va 
zahiralarnni hisoblash usullarning hamma tavsilotlari "Neft-gaz 
zahiralarini hisoblash va uning boyliklarini baholash" nomli maxsus 
kursda
 
chuqur g’rganiladi. 
SHu kunlarda zahiralarni hisoblashda hisoblash formulalari 
tarkibiga 
kiruvchi 
kg’rsatkichlarni baholash va aniqlashda 
kompyuterlarning qg’llanishi maqsadga muvofiq bg’lib mumkin 
bg’lgan cheklanishlarni kamayishiga imkon beradi. Zahiralarni 
hisoblash tajribasi aniqroq ma’lumotlarni tanlash, birlamchi 
materiallarni 
qayta 
ishlash 
jarayonida 
osonroq 
usullaridan 
foydalanishni taqozo etadi. 
Zahiralarning aniqlik darajasi faqatgina ish jarayonining 
natijasi uchungina emas, bazi gidrodinamik va iqtisodiy hisoblar 
uchun 
ham 
zarurdir. 
Masalan, 
zahira-larning 
hisoblashdagi 
yanglishish uning tannarxiga qanday ta’sir qilishini quyidagi misolda 
aniq kg’rish mumkin: 
m
3
% 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60
m
g
% 4 8 12 15 18 21 24 26 28 30 33 34 
Bu erda m
3
- zahiralarni hisoblashdagi xatolik; 
m
g
- olinishi lozim bg’lgan nefttannarxi. 

---

88 
Solishtirishdan kg’rinib turibdiki, zahiralarni hisoblashdagi 
xatolik uni qazib chiqarishdagi tannarxiga anchagina ta’sir kg’rsatar 
ekan. 
Zahiralarni hisoblashning aniqligini baholash quyidagilarni 
aniqlash imkonini beradi: 1) uyumning geologik tuzilishini g’rganish 
darajasini tg’g’ri baholash imkoni; 2) zahiralarning miqdoriy holatini 
bilish uchun qg’shimcha ma’lumotlar olish imkoni; 3) zahiralarni 
hisoblash vaqtida mavjud bg’lishi mumkin bg’lgan xatolardan qutilish 
yg’llarini aniqlash imkoni; 4) zahiralarning aniqligini oshirish 
maqsadida qazilishi lozim bg’lgan quduqlarni kg’rsatish va ulardagi 
tadqiqot-larni chamalash imkoni; 5) qazib chiqarish jarayonini olib 
borish vaqtidagi geologik tadqiqotlarning tg’laligi va tg’g’riligini 
ta’minlash imkoni. 
Hozirgi mavjud qg’llanmaga binoan neft va gaz 
konlarining zahiralari g’zining xalq xg’jaligiga ahamiyati jihatidan 
ikki guruhga bg’linadi: balans zahiralari va balansdan tashqari 
zahiralar. Balans zahiralari fan, texnika va texnologayaning hamda
iqtisodiyotning xozirgi rivojlanish darajasida ishlati-lishi mumkin 
bg’lgan zahiralardir. Demak, hozir ularni ishlatish iqtisodiy tomondan 
ham maqsadga muvofiq va foydalidir. Balansdan tashqari zahira 
hozirgi kun fani, texnikasi, texnologiyasi va iqtisodiyoti nuqtai 
nazaridan ishlatilishi maqsadga muvofiq emas, yoki ularni er 
bag’ridan hozircha yuzaga chiqarib bg’lmaydi. Kelajakda esa ularni 
ishlatish imkoni tug’iliish mumkin. 
SHuni aniq tasavvur qilishimiz lozimki, balans zahiralari er 
ostidagi neft, gaz va kondensatning miqdorini kg’rsatadi. Hozirgi 
sharoitimizda biz g’sha zahiralarining qanday qismini er yuzasiga 
chiqara olamiz, degan savol tabiiydir. SHu tufayli qazib chiqarilishi 
mumkin bg’lgan zahira tushunchasi mavjud. Ma’lumki, er bag’ridan 
mahsulot olinayotgan vaqtda uning ma’lum qismi er bag’rida qoadi. 
Gazlarning olinishi mumkin bg’lgan zahiralari neftga nisbatan 
anchagina yuqori. 
Demak, er bag’ridan olinishi mumkin bg’lgan zahira balans 
zahiraning bir
 
qismidir: 
V
omz
=V
b
*

,

---

89 
bu erda: V
b
- balans zahiralari, mln. t.; 
V
omz
- olinishi mumkin bg’lgan zahira, mln. t; 

- neft beruvchanlik koeffitsienti. 
Dastlabki va joriy zahiralar tg’g’risida ham tushunchalar 
mavjud. Dastlabki balans zahiralari u qatlamdan hali olinmagan zahira 
bg’lib, koning umumiy zahirasini kg’rsatadi. Joriy zahira esa xuddi 
shu kungi qatlamda qolgan zahiradir. Agar joriy zahiraga kondan 
ochilgan shu kungacha neft miqdorini qg’shilsa yana dastlabki 
zahiraga ega bg’lamiz. Ba’zan joriy zahirani qoldiq zahira (hozirgi 
kunda er bag’rida qolgan zahira degan ma’noda) ham deyiladi. Qoldiq 
zahirani chamalash – uni qanday usullar bilan er bag’ridan kg’proq
chiqarib olish uchun mavjud imkoniyatlarni, ishga solish va g’ylab 
kg’rish imkonini beradi hamda konning neft beruvchanlik qobiliyatini 
oshirish yg’llarini qidirishga asos bg’ladi. 
Topilgan konlarning xalq xg’jaligidagi g’rnini baholash shu 
borada qilingan ishlarning natijasini umumlashtirish va geologiya 
razvedka ishlarini bir davrini yakunlash zahiralarni hisoblash bilan 
tugallanadi. SHu bilan bir qatorda zahiralarni hisoblash konni qazib 
chiqarishni boshlashga tayyorgarlikning dastlabki davridir. Lekin 
konni sanoat miqyosida ishga tushirish uchun uning zahiralarini bilish 
kifoya qilmaydi, shuning uchun kon qidirish ishlari uni razvedka 
qilish va g’rganish bilan hamda ketma-ket qazib chiqarish ishlariga 
g’tish bilan davom ettiriladi. Bunda ba’zi bir regional sistemadagi 
vazifalarni g’rganish vazifasidan undan kichikroq kg’lam-dagi 
sistemalarni g’rganishga g’tiladi. Bunda zahiralar qandaydir 
uglevodorodlarning bir miqdori sifatida tasavur qilinmay, ular qaysi 
qatlamlarda joylashgan, ularning g’ovakligi, g’tkazuvchanligi, neftga 
shimilganlik darajasi, qatlamning qalinligi uning maydoni qandayli-
gini bilishga qaratilgan bg’ladn va shuning natijasiga qarab ularni 
qazib chiqarish ishlari rejalashtiriladi. 
Neft-gaz zahiralari uyumning ichki tuzilishi bilan bog’liqdir, 
shuning uchun ham qazib chiqarish jarayonining sharoitlari va uni 
tg’g’ri olib borilishi uyum ichki tuzilishini juda yaxshi g’rganilishiga 
bog’liq va uning tg’g’ri ochilishini hamda puxta g’rganishni taqozo 
etadi. 
SHuning uchun ham zahiralarni hisoblash jarayonida 
bajarilgan ishlar va ular to’g’risidagi ma’lumotlarni tahlil qilish albatta 

---

90 
uyum tuzilishining g’ziga xos murakkab tomonlarini ochib berishga 
qaratilmog’i lozim, zero shu sharoitlarga qarab turib uni qazib 
chiqarish sistemalari tuziladi va bunday holatda uyum tuzilishidagi 
g’ziga xosliklarni aniq bilmaslik qazib chiqarish jarayonining 
samaradorligiga salbiy ta’sir etishi va natijada er bag’rida kg’plab 
neftning qolib ketishiga sabab bg’lishi mumkin. 
Uyum xususida kg’plab qg’shimcha ma’lumotlarga ega 
bg’lingach, uning zahiralarini g’sha ma’lumotlarga asoslangan holda 
qayta hisoblash ahamiyatga molik ishdir. Aksariyat bunday qayta 
hisoblash yangi loyihalash hujjatlari tuzilayotganda amalga oshiriladi. 
Zahiralarni qayta hisoblash vaqtida mavjud ma’lumotlarni qayta 
qurish va umumlashtirish ishlatilayotgan uyumning faoliya-tiga yangi 
tuzatishlar kiritilishi va qazib chiqarish faoliyatining samaradorligini 
oshirish imkonini beradi. Undan tashqari zahiralarni hisoblash va 
qayta hisoblash hamda ular natijalarini bir-biri bilan taqqoslash 
uyumlarni 
razvedka 
qilish 
va 
g’rganish 
jarayonlarini 
takomillashtirishga xizmat qiladi. 
Zahiralarni hisoblash vaqtida qatlamlarning neft-gazga 
shimilganlik darajasini bilish va shu kg’rsatkichning g’ovaklik, 
g’tkazuvchanlik bilan uzviy bog’liqligini yaxshi tasavvur qilish juda 
maqsadga muvofiq va shundagina kg’rsatilgan maqsadlarga erishishga 
imkon bg’ladi. Uyumning nchki tuzilishini tushunishda uning hajmiy 
filtratsion xususiyatlarini yaxshi bilish taqazo etiladi. Bu xossalar 
orqali kollektorni kollektor bg’lmagan jinslardan ajratish mumkin. 
Jinslarning ana shu
 
kg’rsatkichi kondentsion kg’rsatkich deb ataladi. 
Kondentsion kg’rsatkich tog’ jinslari mahsuldorligining eng pastki 
darajasini kg’rsatadi. 
Bu kg’rsatkichni aniqlashda ancha tajriba qg’lga kiritilgan. 
Aksariyat kondentsion kg’rsatkichni aniqlashda tog’ jinslarning 
g’ovakligi, g’tkazuvchanligi va qoldiq suv kg’rsatkichlari birgalikda 
tahlil qilinsa, yaxshi natija beradi. Lekin ba’zang nazariy jihatdan 
mahsuldrr emas deb hisoblangan joylardan neft-gaz olish hollari 
uchrab turadi, bunda albatta qaysi bir kg’rsatkichning ahamiyati 
yaxshi baholay olinmagan bg’lishi tabiiy, hozirgi kunda qatlamlarning 
kondentsionligini aniq belgilab beradigan va kg’pchilik tomonidan tan 
olingan muayyan usullar mavjud emas, lekin kg’pchilikning 
ta’kidlashicha, kollektorlarning mavjud yoki mavjud emasligini 

---

91 
belgilashda geofizik usullarni qg’llash va ulardan foydalangan 
maqsadga muvofiqdir yoki hajmiy filtratsion xususiyatlarni chamalab 
kg’rish ham yaxshi natija beradi (ayniqsa, ular avvalgi usullar bilan 
olingan natijalarni solishtirishda axamiyat kasb etadi). CHegarali 
kg’rsatkichlarni baholash jarayonidagi mulohazalarni G’arbiy 
Sibirning Trexozyornыy konining II terrigen qatlami misolida 
kg’rishimiz mumkin: 
R
k
=m 
lg
K,
bu erda: R
k
-kondentsionlikni ifodalovchi kompleks
kg’rsatkich;
m- ochiq g’ovaklikning g’rtacha kg’rsatkichi; 
K-fizik 
g’tkazuvchanlikning g’rtacha kg’rsatkichi. Bular 
quduqdan chiqarilgan kerndan aniqlanadi. Bu kg’rsatkichlarning 
kondentsion miqdori R
k
va K
s
hamda quduqning
 
g’z potentsialining 
nisbiy amplitudasi bilan qoldiq suvga tg’yinganlik koeffitsienti 
orasidagi bog’liq-liklarning korrelyatsion natijasi tufayli hal qilinadi. 
Trexozyornыy konining II qatlami uchun ular quyidagicha kg’rinishga 
egadir: 
R
k
= 7,6 + 146,5 K
s
-102,1 K
s
2 
a
sp
= 0,39 + 0,146 R
k
-0,0001 R
2
K 
K
ks
= 0,62 - 0,0105 R
k
+ 0,00005 R
2
K 
YUqoridagi munosabatda K
s
= o ga teng bg’lgan holatda R
k
=
7,6 yoki taxminan 8 bg’ladi. Demak, R
k
> 8 bg’lgan holatda hozirgi 
texnologiya sharoitida qatlam neft berish qobiliyatiga ega bg’lgan 
kollektordan tashkil topgan desa bg’ladi. Bu holat (R
k
=8 K
s
=0 
bg’lganda) qatlam g’ovakligi va g’tkazuvchanligi har xil bg’lishiga 
qaramaydi, shunga qarab turib biz ochiq g’ovaklik va g’tkazuvchanligi 
kondentsion miqdorining quyidagi kg’rsatkichlariga ega bg’lamiz:
K 10
-3
mkm
2
2,0 2,5 3,0 3,5
m % 26,6 20,0 17,1 14,8 

---

92 
Kondagi quduqlarni tekshirish shuni kg’rsatadiki, R
k 

8
bo’lganda ularning mahsuldorligi 0 ga teng yoki unga yaqin ekan. 
SHuni ta’kidlash lozimki, R
k

8, a
sp

0,5 bg’lganda kollektor 
maxsuldor emas va a
sp

0,5 bg’lganda u mahsuldordir a
sh

0,5 
holatidagi 
quduqlar 
tekshirilganda 
ularning 
quruq 
ekanligi 
tasdiqlanadi. R
k
=8 bg’lganda qoldiq suvga tg’yinganlikning 
kondentsion miqdori 0,54 ekanligi ma’lum bg’ldi.