Jo`rayeva A

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

36 
5 - ma’ruza mavzusi: Murakkab oqsillar. 
Reja: 
5.1. Glikoproteidlar va ularning biologik ahamiyati. 
5.2. Yog`-oqsil komplekslari va fosfoproteidlar. 
5.3. Kofaktorproteidlar. 
5.4. Metalloproteidlar. 
 
5.1. Glikoproteidlar va ularning biologik ahamiyati. 
Murakkab oqsillar 
oqsil bo`lmagan bo`laklarining tabiatiga qarab bir nechta guruhlarga bo`linadi. 
Uglevod-oqsil komplekslari. 
Bunday makromolekulalar ikki turga 
bo`linadi: glikoproteidlar va proteoglikanlar yoki polisaxarid-oqsil komplekslari. 
Glikoproteidlarning uglevod qismi kichikroq, muntazam tuzilishga ega bo`lmagan 
geteropolisaxaridlardan tuzilgan. Makromolekulaning 80-90% ini oqsil tashkil 
etadi. 
Glikoproteidlar uchun uglevod-peptid bog`i xos bo`ladi. Bunday bog`larning 
quyidagi turlari mavjud: glikozilamid – monosaxarid asparaginning amid guruhi 
bilan bog`langan bo`ladi, masalan immunoglobulin, glikoproteidli fermentlar va 
gormonlarda; O-glikozid – monosaxarid serin yoki treoninning OH-guruhi bilan 
bog`langan bo`ladi, masalan so`lak tarkibidagi mutsinda, qon guruhi moddalarida, 
ba’zan kollagen oqsillarda gidroksilizin yoki gidroksiprolinning OH-guruhi bilan 
bog` hosil qiladi. 
Uglevod komponenti kam qismni tashkil etsa ham glikoproteidning oqsil 
molekulasiga sifat jihatidan yangi xususiyatlarni beradi. Jumladan glikoproteidlar 
uchun proteinlardan farqli ravishda issiqqa chidamlilik kuchli (termostabil). Ular 
yuqori va past haroratga fizik-kimyoviy xossalarini o`zgartirmagan holda bardosh 
bera oladi. Bu esa agar biror oqsil haroratli denaturatsiyaga chidamli bo`lsa, demak 
u glikoproteid deb hisoblashga asos bo`la oladi. Glikoproteidlar boshqa 
oqsillardan farqli ravishda tripsin, pepsin singari proteolitik fermentlar ishtirokida 
qiyin hazm bo`ladi. 
Glikoproteidlarning uglevod qismi oqsilga yuqori darajadagi spetsifiklik
beradi. Hujayra yuzasidagi makromolekulalar bunga misol bo`la oladi. 
Glikoproteidlar tirik organizmlarning hamma vakillarida keng tarqalgan. 
Hayvon, o`simlik organizmlarida, mikroorganizmlarda xilma-xil vazifalarni 
bajaradilar: hujayralararo aloqalarda yuksak molekulalar uchun retseptorlik, 
gidrofob moddalar va metall ionlari (transkortin, serruloplazmin, gaptoglobin, 
transferrin)ni 
tashish, 
ivish 
(protrombin, 
fibrinogen) 
va 
immunitet 
(immunoglobulinlar). Glikoproteidlarga bir qator xolinesteraza, ribonukleaza B 
kabi fermentlar va gonadotropin, kortikotropin gormonlari kiradi. 
Glikoproteidlar haroratga chidamli bo`ladi. Masalan qaynoq buloqlarda 
yashaydigan mikroorganizmlarning hujayra membranasi tarkibida glikoproteidlar 
bo`ladi. Tashqi kimyoviy va termik ta’sirlarga chidamli sporali bakteriyalarning 
kapsulalari glikopeptid va glikolipoproteidlarga ega. Antarktida baliqlarida 
glikoproteidlar antifriz vazifasini bajarib, organizmining ichki muhitida muz 
kristallari hosil bo`lishiga yo`l qo`ymaydi. 

---

37 
Shuningdek, jigarda sintezlanadigan, qonning ivishiga zid bo`lgan modda – 
geparin, ko`p bakteriyalarning antigenlari glikoproteidlardir. 
Glikoproteidlarning alohida bir guruhini glyukozaminoglikanlar yoki 
kislotali mukopolisaxaridlar tashkil etadi. Ular chin glikoproteidlardan asosan o`z 
tarkibida ko`p martalab takrorlanadigan, ko`pincha o`ziga xos disaxarid birliklarini 
tutishi bilan farqlanadilar. Glyukozaminoglyukanlar oqsil molekulasi bilan 
bog`lanib, proteoglikanlarni tashkil qilganlarida molekulaning asosiy qismi 
polisaxaridlarga to`g`ri keladi. Ular birinchi marta so`lak tarkibidagi yopishqoq 
proteoglikan – mutsindan olingani uchun nordon mukopolisaxaridlar deb ham 
ataladi. Proteoglikanlarning aksariyati to`qima hujayralari orasidagi bo`shliqni 
to`latib turadigan dirildoq (gel) shaklidagi asosiy moddada bo`ladi. Bundan 
tashqari ular tog`ay, pay, ko`zning muguz pardasi, teri, bo`g`inlarni namlab 
turadigan suyuqlik tarkibida bo`ladi. 
Proteoglikanlar qatoriga gialuronat kislota, geparin, xondroitinsulfat kislota 
va boshqalar kiradi. 
So`lakda va turli xil shilimshiq bezlarning sekretlari tarkibida uchraydigan 
mutsin bu suyuqliklarga yuqori darajada yopishqoqlik xususiyatini beradi, 
ovqatning oshqozonga sirg`anib tushishini engillashtiradi, og`izning sxilimshiq 
pardasini zararli mexanik, issiqlik va kimyoviy ta’sirlardan saqlab turadi. 
Interferonlar. 
Ko`pchilik turdagi viruslar ko`payishining ingibitorlaridir. 
Kashf etilgan bir necha tur interferonlar (α, β, γ) mavjud. Ularning ba’zilari gen 
injeneriyasi usulida olingan. Interferonlar hujayrada virus nuklein kislotasining 
kiritilishiga javoban hosil bo`lib, virus agressiyasi (infektsiyasi) ni chegaralaydi. 
Ular nafaqat virus infektsiyasi uchun, balki saratonga chalinganda ham asosiy 
himoya oqsili hisoblanadi.