Joba: kirisiw

Násil quwıwshılıqtıń molekulyar tiykarları

DNKniń genetikalıq roli birinshi márte zotiljam keselligin qozǵawtıwshı domalaq formadaǵı bakteriyalar-pnevmokoklarda tastıyıqlanǵan. Pnevmokoklardaǵi transformasiya hádiysesi 1928-jılı ingliz bakteriolog F. Griffits tárepinen oylap tabılǵan. Onıń tájiriybesi pnevmokoklarniń eki S hám R shtammlari ústinde ótkazilgen. Bakteriyalardıń S shtammi eger agar*dan tayarlanǵan gewek azıq ortalıǵında tegis, jaqtı koloniya payda etedi. Ol polisaxarid kapsulaga iye bolıp tıshqanlarǵa juqtırilǵan olar ólimine baslawshı boladı. Bakteriyalardıń R shtammi kapsulasiz bolıp gewek azıq ortalıǵında gedir-budır koloniya payda etedi hám shtamm tıshqanlarǵa juqtırılǵanda, olar aman qaladı. Tájiriybede S shtammli bakteriyalar 65-70° S ıssılıq tásirinde óltiriliw, olardıń patogenlik ózgesheligi joǵalǵan. F. Griffits tájiriybeleriniń birinde ólgen S shtamm qaldıg'i menen tiri R shtamm bakteriyalar aralasǵan halda tıshqanlar denesine juqtırılǵanda, birpara tıshqanlardıń ólgenligi gúzetilgen ólgen tıshqanlar qanı tekserilgende olarda tiri ^bakteriyalar bar ekenligi anıqlanǵan. Basqa tıshqanlarǵa ıssılıq tásirinde ólgen £ shtammli bakteriyalar yamasa tiri R bakteriyalar bólek-bólek jiberilganda tıshqanlar ólmey, tiri qalǵan (60 -súwret) ótkerilgen tájiriybe tiykarında eger ólgen S bakteriya hám tiri R shtamm birge bolsa, ol halda R shtamm ólgen S shtamm ózgesheligine ıyelewi múmkin degen juwmaqqa kelindi. Lekin alım S shtamm bakteriyalardı qanday statyası násillik qasiyetti tashib júriwin bıle almadı.
1944-jılǵa kelip O. Eyveri, K. MakLeod hám M. MakKarti Griffits tájiriybesin qaytaldan tákirarladi hám S shtammida onıń patogenlik ózgeshelikin tasıp júretuǵın DNK ekenligin xabarladı. Sonday etip dáslep pnevmokok bakteriyalarda DNKniń genetikaǵa baylanıslılıǵı tastıyıqlap berildi. Teńiz gúńgirt-qızıl suwotlaridan alınatuǵın uglevod (polisaxarid) lar bolıp, bakteriyalar ushın gewek awqat tayarlawda qollanıladı.


60-súwret. F. Griffits tájiriybesi

DNK genetikanıń materiallıq tiykari ekenligi ekinshi márte 1952 jılı A. Xershi hám M. Cheyz bakteriofaglar ústinde ótkergen tájiriybesinde tastıyıqlandi. Olar N. Zinder, Dj. Lederblar menen bir waqıtta transduksiya hádiysesin jańalıq ashtı. Transduksiya termini astında DNK molekulasın bir bakteriyadan ekinshi bakteriyaǵa bakteriofaglar járdeminde ótkiziliwi túsiniledi.

Usı tájiriybege shekem bakteriofaglar bakteriya denesine kirgende olardıń kletkasında kóbeyip bakteriyalar jarılıp óliwi hám nátiyjede bakteriofaglar menen zálellengen bakteriya koloniyasi lizis bolıwı málimedi. (61-súwret) Lekin ayırım jaǵdaylarda fag menen zálellengen bakteriya kletkalarınıń geyparaları fag ofatdan qutilip qalıwı múmkin. Bunıń túp sebebi bakteriya denesine túsken fagning násillik molekulası bakteriya xromosomasining arnawlı nukleotidlari izbe-izligin kesip, oǵan birigiwi hám aktiv jaǵdaydan ko'paya almaytuǵın yaǵnıy bakteriyanı lizis ete almaytuǵın nofaol - profag jaǵdayǵa ótiwi bolǵan. Ofatdan qutilǵan bakteriya lizogen bakteriya, bul process bolsa lizogen reaksiyası dep ataladı. Geyde bakteriya xromosomasidagi fag násillik molekulası óz-ózinen yamasa fizik-ximyalıq faktorlar tásiri sebepli xromosomadan ajırasıwı hám basqa bakteriyalardi zálellantirishi, almastiriw yamasa bakteriya xromosomasi menen birigip profag jaǵdayǵa ótiwi múmkin. Joqarıdaǵı keltirilgen maǵlıwmatlar transduksiya hádiysesi de organizmler genetikasın materiallıq tıykarı DNK ekenliginen dárek beredi.


61-súwret

Genetikanıń materiallıq tiykarı DNK ekenligine tastıyıqlaytuǵın taǵı bir mısal bakteriyalardıń konyugatsiyasi bolıp tabıladı. Bakteriyalar ádetde jınısız — bóliniw jolı menen kóbiyedi. Bıraq, olarda “jınıslıq” kóbeyiw — bakteriyalar konyugatsiyasi da júz beredı.

Konyugatsiya waqtında bakteriyalar ayırım bólimleri menen ózara jaqınlasıp, eki bakteriya yadrosı arasında sitoplazmatik kópir payda boladı hám ol arqalı donor bakteriya násillik informaciyanıń ayırım bólegi retscpient bakteriya denesine ótedi, nátiyjede fenotipda donor bakteriya ózgesheligin ózinde kórinetuǵın etedi.
Genlerde belok molekulasınıń baslanǵısh dúzilisi tuwrısında násillik informaciya bar degen ideya dáslep F. Krik tárepinen ilgeri súrilgan. Bul ideyaǵa qaray gendegi nukleotidlar izbe-izligine kóre belok quramında aminokislotalar jaylanıwı tártibi ámelge asadı. Belok quramında 20 qıylı aminokislota bar negizinde, DNKdaǵi nukleotidlar tek tórt qıylı. Mabada bir nukleotid bir aminokislotanı belok quramına kirgiziwde qatnasadı dep shama menen oylasaq, ol jaǵdayda belok quramı 4 qıylı aminokislotadan payda bolıp 16 tısı shette qalar edi. Eger eki nukleotid kombinatsiyası aminokislotalami belok quramına kiritedi dep oylasaq, ol halda belok molekulası 16 qıylı aminokislotadan ibarat boladı, 4 aminokislota shette qalar edi. Soǵan kóre bir aminokislota poli peptid shınjırına úsh nukleotid kombinatsiyası arqalı kiritiledi dep oylayıq. Ol halda 43=64 aminokislota poli peptid quramınan orin alǵan bolar edi. Bıraq, belok quramındaǵı aminokislotalar joqarıda belgilengeni sıyaqlı tek 20 qıylı. Sol sebepli sonday eken, ol halda bir aminokislota birden artıq triplet járdeminde belok quramına kiritiledi dep shama menen oylaymız.

Joqarıdaǵı oy-pikirlerge súyengen halda bir topar ilimpazlar (X. Korana, M. Nirenberg, S. Ochoa) dıń is-háreketi sebepli 1965 jılǵa kelıp barlıq aminokislotalami tripletlari anıqlandi hám olarǵa tiykarlanip genetikalıq kod kestesi dúzildi. Genetikalıq koddaǵı nukleotidlar izbe-izligin anıqlaw eki qıylı metod tiykarında ámelge asırıldı. G. Korana óz shákirtleri menen gendi laboratoriyada ximiyalıq jol menen sintez etdi, keyinen polidezoksiribonukleotid tiykarında kletkadan sırtda qaysı triplet qanday aminokislotanı polipeptid baǵ quramına kirgiziwin anıqladi.

M. Nirenberg hám P. Leder bolsa qaysı tRNK qanday aminokislotanı teńib ribosomaga tasıwın gúzetıp hám baqlawlarınan juwmaq shıǵardı.
Alıp barılǵan izertlewlerden málim bolǵanınan aminokislotalardan metionin, triptofan birden triplet arqalı poli peptid shınjırına qosıladı.Tirozin, sistein, fenilalanin, gistidin, glutamin, asparagin, lizin ekinen, izoleytsin bolsa úshewden triplet járdeminde, prolin, treonin, jalının, glitsinlar tórtewden, leytsin, arginin, serinlarni altı qıylı tripletlari qatnasıwında poli peptid quramınan orın aladılar. 1981 jılǵa shekem Er júzindegi barlıq organizmlerde genetikalıq kod birdey degen pikir keń tarqalǵan edi. Lekin keyinirek adam kletkasındaǵı mitoxondriya DNK tripletlariniń funksiyası úyrenilgenda kletka yadrosındaǵı genetikalıq koddan ayrıqsha túrde AUA tripletiizoleytsin ornına mitoxondriya genetikalıq kodında metioninni sintezlashi. AGA hám AGG tripletlari argininni emes, bálki belok sintezini pıtkenligin bildiriwshi terminator kodon ekenligi tastıyıqlandi.
Kletkalar dúzilisi hám ózgeshelikleri tiykarınan ondaǵı beloklarǵa baylanıslı. Sol sebepli sonday eken ol halda ana kletka qanday beloklar sintezlense, qız kletka da sonday beloklardı sintezleydi. Beloklar sintezi pán tariyxında eń zárúrli máselelerden biri bolıp kelgen. Házirgi waqıtqa kelip bul mashqala derlik sheshildi. Respublikanıń ataqlı alımı akademikalıq YO. X. Tórequlov atap kórsetiwe qaraǵanda kletkadaǵı beloklar sintezinde betke jaqın fermentler, arnawlı belok faktorlar, 200 ge jaqın makromolekulalar qatnasadı. Makromolekulalardıń kóbisin ribosomalar quraydı. Belok molekulası biopolimer bolıp, onıń monomerlari aminokislotalar esaplanadi. Hár bir belok molekulasında aminokislotalar quramı izbe-izligi, sanı sol belokǵa tán boladı. Belok strukturasın anıqlawda DNK tiykarǵı rol oynaydı. Belok molekulasına salıstırǵanda DNK molekulası bir neshe on, hátte júz ese uzın. DNKniń hár túrlı bólimleri túrli belokla rsintezleniwinde sheshiwshi rol oynaydı. Bıraq, sonı atap kórsetiw kerek belok molekulasın sintezida DNKniń ózi tikkeley qatnaspaydi, sebebi ol yadro quramında, belok bolsa sitoplazmadagi ribosomalarda sintezlanadi. Ádetde belok strukturası haqqındaǵı informaciya DNKda boladı hám saqlanadı. DNKdaǵi belok biosintezi tuwrısındaǵı informaciyanı RNK sintetaza fermenti iRNKǵa kóshiredi, ónim bolǵan iRNKler bolsa ribosomalarǵa qaraydı.
Kletkadaǵı belok biosintezi matritsali principke tiykarlanadı. Ol transkri psiyahamda translyasiyadan ibarat.
Transkripsiya- bul qos shınjırlı DNKdagi násillik informaciyanı jalan qat shınjırlı RNKga kóshiriw bolıp tabıladı. Usı process ferment arqalı ámelge asıriladı. IRNK nusqa kóshiriliwi DNK spiraliniń 5-3 tárep jónelgen boladı. Ádetde organizm turmısı hám rawajlanıwı ushın zárúr fermentler hám beloklar intertazǵa deyin yaǵnıy DNK sintezleniwi dáwirine shekem júz beredi. Transkripsiya úsh basqıshdan : initsiatsiya, elongatsiya hám terminatsiyadan shólkemlesken.
iRNK sintezi transkripsiyaning initsiatsiyaqismidan baslanadı. Bul sintezlanishi kerek bolǵan gen aldındaǵı promotor bólek bolıp tabıladı. Promotor 80 nukleotidlar jupliǵinda shólkemlesken. virus hám bakteriyalarda bolsa promotap nu kleotidlar juplıǵınan ibarat. Promotordaǵi nukleotidlar izbe-izliginde AT jupliǵi tez-tez tákirarlanǵanliǵi sebepli ol TATA izbe-izligi dep da ataladı. Transkri ptsiya tRNK polimeraza ferment járdeminde ámelge asadı. Eolkariotlarda RNK polimerazani úsh qıylı tipi bar. Olardan biri iRNK, ekinshisi RNK, úshinshisi tRN K sintez qılıwda qatnasadı. iRNK sintezlanishi ushın RNK polimeraza fermenti promotorga bekkem baylanısadı.

62-súwret. Organizmde belok biosinteziniń sxemasi.

Keyininen bul ferment DNK molekulası boylap háreketlenip onıń molekulasın ekige ajratadı. Tiykarǵı shınjır bóleginde komplementarlik principine muwapıq adenin ornına uratsil, guanin ornına sitozin, timin o rnına adenin, sitozin ornına guanin hám basqa nukleotidlar sintezlana baslaydı. iRNK sintezi juwmaqlanganini terminator tripletlar belgileydi. Terminator hám promotordagi tripletlar izbe-izligi RN K polimeraza aktivligin tártipke salıwshı arnawlı beloklar tárepinen bilinadi. iRNK basli bóleginde metillashgan guanin jaylasadı. Ol «qalpaq» dep ataladı. Aqıbette polimeraza tárepinen sintezlangan iRNK DNK den ástelik penen ajraladi.

Paydalanǵan ádebiyatlar

1. 
   Nishonboev Q.N “Tibbiyot genetikasi”. Tashkent., 2000.
   
2. 
   Fayzullaev S.S, Gofurov A.T, Matchonov B.E “Odam genetikasi”. Tashkent., 2003.
   
3. 
   Fayzullaev S.S, Gofurov A.T, Saydov J “Genetika osmonidagi zulmatli tunlar”. Tashkent., 2005 1-4 son 80-84 bet
   
4. 
   Fayzullaev S.S, Gofurov A.T, Xolmatov X “Genatikadan masala va mashqlar”. Tashkent., 1991