Joba: kirisiw

Genetika pániniń mazmuni, wazıypası hám metodları

Genetika grekshe «geneticos» sózinen alınǵan bolıp, tuwılıw, kelip shıǵıw degen mánisti ańlatadı. Genetikalıq tiri organizmlerdıń genetikası hám ózgerıwsheńligi tuwrısındaǵı pán bolıp, biologiyaniń bólek bólimi esaplanadi. Genetika barlıq turmıslıq hádiyselerdiń tiykarın payda etip, tiri organizmlerdıń uqsas belgi-ózgesheliklerin áwladdan - áwladqa ótiwi hám rawajlanıwın málim sırtqı ortalıq shárayatında támimlep beretuǵın qásiyet bolıp tabıladı.
ÓzgeriwsheńIik bolsa tiri organizmlerdıń ata-ana belgilerinen parq etiwshi jańa belgilerdi kórinetuǵın qılıw ózgesheligi bolıp tabıladı. Genetika hám ózgeriwshenlik eki ese process bolıwına qaramay birwaqıtda kórinetuǵın boladı. Genetikasız ózgeriwshenlik, ózgeriwshenliksiz genetika baqlanbaydı. Genetika hám ózgeriwshenliksiz jer júzinde turmıstıń evoluciyasin kóz aldına keltiriw qıyın. Genetika ósimlik hám haywanlardıń hár bir túrin ayriqsha belgi hám ózgesheliklerdi bir qansha áwladlarda turaqlı saqlanıp qalıwın táminleydi. Genetika sebepli túrge tiyisli organizmler ózgeriwsheń sırtqı ortalıq shárayatlarına maslasıp, jasap qaladı. Ózgeriwsheńlik nátiyjesinde payda bolǵan belgi-ózgeshelikler genetika sebepli keyingi áwladlarda saqlanıp qalǵandaǵı yaǵnıy násillerdıń evoluciyasına bolǵan áhmiyetke iye.
Ózgeriwsheńliktiń túrlishe kórinisleri bar. Organizm belgi hám qásiyetlerin ózgeriwi bir yamasa bir neshe genlerdiń ózgeriwi áqibetinde strukturalıq ózgeriwi júz beriwi múmkin. Bunday ózgergishlikler mutatsiya dep ataladı. Usınıń menen bir waqıtta individual rawajlanıw processinde organ baǵındırıw organizmniń morfologik, fiziologikalıq, bioximiyalıq hám basqa qásiyetleriniń nizamlıqlı ózgeriwi de gúzetiledi. Bul ontogenetik ózgerıwsheńlik dep ataladı.
Modifikacion ózgeriwsheńlik — sırtqı ortalıq faktorları tásirinde genotipi ózgeriwsiz keshetin organizmler fenotipiniń ózgeriwi bolıp tabıladı.
Genetika hám násillikleniw túsiniklerin parıqlay biliw kerek. Málim bir belok molekulasın dúzilisi, belginiń rawajlanıwı hám organizmdiń dúzilisi rejesin genler arqalı belgileniw ózgeshelikine genetika dep ataladı. Organizmdegi násillik belgi hám ózgesheliklaming áwladdan áwladqa ótiw procesi násillikleniw dep ataladı. Organizm násillik faktorlar jıyındısı — genotipni máyek kletka urıwlanıwı dáwirinde ata-anasınan aladı. Genotipdagi hámme ózgerisler da kemshilikke sebep bolmaydı. Organizmdiń genotipi onıń sáykeslesiw múmkinshiliklerin hám sırtqı faktorlarǵa juwaban reaksiya normasın belgilep beredi.
Organizm barlıq belgileriniń jıyındısı genotipde kodlastırılǵan násillik informaciya dúzilisine jáne onıń ańlatılıw (ekspressiya) dárejesine baylanıslı boladı. Genotipdaǵi mutatsiyalar yamasa ózgerisler neytral bolıp, kóbinese, organizmler fenotipik ózgeriwine alıp kelmeydi. Biraq, genotipdaǵi “mániske ega” (yaǵnıy belok strukturası ózgeriwi menen baylanıslı ) ózgerisler genotipni aynıwına alıp kelip, túrli kemshilikler keltirip shıǵaradı. Genoti pdagi “mániske iye” bolǵan mutatsiyalar sanın neytral mutatsiyalar sanına qatnası organizm genotipini ózgeriwshenlik dárejesin kórsetedi.
Genetikanıń materiallıq hasası bolıp bóliniw processinde qız kletkalarǵa bólistiriliw ózgeshelikine iye bolǵan kletka yadrosınıń arnawlı strukturası — xromosomalar esaplanadı. Xromosomalar tiykarǵı genetikalıq strukturalar bolıp, áwladdan -áwladqa ótiw processlerin táminlew ushın barlıq zárúr násillik informaciyaǵa iye. Kletka bóliniw jumıs dáwirinde xromosomalar áyne ózine uqsas xromosomalarni payda etedi. Xromosoma sızıqlı tártipte jaylasqan genlerdiń dúzilisi bolıp, násillik informaciyanı saqlaw hám ótkeriw funksiyasın atqaradı.
Organizmdiń ulıwma jaǵdayı, onıń anatomik, morfologiyalıq dúzilisi, fiziologikalıq, bioximiyalıq qásiyetleri genlerdiń bir-biri menen hám degenotipniń sırtqı ortalıq faktorları menen óz arasında baylanısınıń nátiyjesi esaplanadı.
Genetikalıqaning pán retinde qáliplesiwinde sitologiya, embriologiya, bioximiya salasında alıp barılǵan izertlewler úlken áhmiyetke iye boldı. Genetika hám ózgeriwshenlik haqqındaǵı pánniń rawajlanıwına Ch. Darvinniń túrlerdıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı táliymatı menen úlken úles qosdı.
Genetika pán retinde payda bolıwına somatik hám jınıslıq kletkalaming qásiyetlerin úyreniw degi tabıslar járdem berdi. Genetikalıqani ǵárezsiz pán retinde rásmiy tán alınıwında 1900-jıl Gollandiyalıq Gugo de Friz, Germaniyalıq Karl Korrens hám Avstriyalıq Krix Chermaklardıń gibridlew boyınsha alıp barǵan jumısları úlken áhmiyetke iye boldı. Bul úsh botanik ilimpazlar bir-birinen xabarsız halda túrli obyektler (G. de Friz enotera hám lolaqizg'aldaq, K. Korrens mákke, E. Segtak nál gibridleri) ústinde izertlew ótkerip, ata-ana násillik belgileriniń násilden-násilge beriliwi hám kelesi áwladlarda ajırasıwı haqqındaǵı maqalalarında járiya etti. Biraq bul ilimpazlar chex ruwxanıysı Gregor Mendel ashqan genetika nızamların qaytaldan jańalıq ashtı tek. Sebebi, Mendeldiń genetika haqqındaǵı nızamları 1865 jılda baspa etilgen “Ósimlik gibridleri ústinde tájiriybeler” atlı shıǵarmasında aytılǵan edi. Sol sebepli G. Mendel orınlı túrde genetikaniń tiykarlawshisi bolıp esaplanadı.
Genetika pán retinde rawajlanıwı úsh basqıshdan ibarat. Genetikanıń rawajlanıwınıń birinshi basqıshında genetika hám ózgeriwshenlik haqqındaǵı pánge 1906-jılda Angliyalıq alım V. Betson genetika dep at berdi.
Genetikanıń keyingi rawajlanıwında Gollandiyalıq alım Gugo de Friz usınıs etken mutatsiya teoriyası (1901-1903 y), Daniyalıq genetik alım V. Iogannsen tárepinen lobıya o'simligida belgileminń násillikleniwi boyınsha alıp barılǵan izertlewler zárúrli áhmiyetke iye boldı. 1909 -jılda v. Iogannsen tárepinen genetikalıqa pánine gen, genotip, fenotip sıyaqlı túsinikler kirgizildi.
Genetika páni rawajlanıwınıń birinshi on jıllıǵında T. Boveri, U. Setton hám E Vilson tárepinen genetikanıń xromosoma teoriyasına tiykar berildi. Kletka bóliniwi (mitoz) hám jınıslıq kletkalardıń payda bolıwı (meyoz) processindegi xromosomalar tarqalıwı menen násillik belgi-ózgeshelikler tarqalıwı ortasında málim baylanıslılıq bar ekenligi anıqlandi. Genetika páni rawajlanıwınıń ekinshi basqıshı genetikanıń materiallıq tiykarların úyreniw menen baylanıslı. Bul waqıtta genetika hádiyselerin úyreniwde sitologik metod qollanılla baslandı, sonıń nátiyjesinde sitogenetik jónelis quram taptı.
1910 -jılda amerikalıq genetikalıq alım T. Morgan tárepinen drozofila miywe shıbınında alıp barılǵan izertlewler genetikanıń xromosoma teoriyasın tiykarlawda sheshiwshi áhmiyetke iye boldı. Bul teoriyaǵa kóre, genler xromosomada sızıqlı tártipte jaylasqan. Kletkadaǵı genlerdiń birigiw toparı gomologik xromosom ruwxıy azapın gaploid kompleksine teń ekenligi, bir gruppaǵa birikkan genler ekinshi gruppadan ǵárezsiz túrde násilden-násilge beriliwi anıqlandi.
1925-jılda G. A. Nadson hám G. S. Filippovlar uyıtqı zamarıqda radiy nurları tásirinde mutatsiyaiar alıwǵa eristiler. 1927-jılda bolsa amerikalıq genetikalıq alım G. Meller drozofila miywe shıbınına rentgen nurların tásir ettirip, olardıń genetikasın ózgertiw yaǵnıy mutatsiyani jasalma jol menen payda etiw múmkinligin tastıyıq etdiler.
XX ásirdiń 20 - 30 jıllarında S. Rayt, R. Fisherlar populyatsiyalardaǵi processlerdi matematikalıq metodlar járdeminde úyreniw múmkinligin tiykarlap berdiler.
Genetikalıqa páni rawajlanıwınıń úshinshi basqıshı genetikalıq izertlewlerge ximiya, fizika, matematika hám kibernetika pánleri metodlarin taqıp etiw menen xarakterlenedi. Atap aytqanda, elektron mikroskopiya, rentgenostrikturaviy analiz, Sentrofuga, radioaktiv izolop metodlarınan paydalanıw arqalı mikroorganizmlardan zamarıqlar, bakteriyalar hám viruslardıń iliniw, ayırım organoidlarniń funksiyası, beloklar, fermentler, vitaminlarniń strukturalıq dúzilisi, funksiyası úyrenila baslandı.
XX ásirdiń 40 -jıllarına kelip amerikalıq bioximiyalıq ilimpazlar D. U. Bidl hám Tatumlar qaltalı zamarıqlardıń neyrosporalari ústindegi izertlewlerinde genlerdiń elementlar almasıwǵa, tiri organizmlerdıń morfologiyalıq belgileriniń hám fiziologikalıq qásiyetleriniń qáliplesiwine kórsetken tásirin úyrendi.
1944-jılda genetikalıq alım O. T. Eyveri shákirtleri menen birgelikte nuklein kislotalar genetikanıń materiallıq hasası ekenligin tastıyıqladı. DNKniń genetikalıq áhmiyeti anıqlanǵannan keyin, 1953-jılda Dj. Uotson. F. Kriklar M. Uilkins, R. Franklinlarniń nuklein kislotalardıń rentgen stmkturalari tuwrısındaǵı maǵlıwmatları analizin juwmaqlap DNK molekulasınıń dúzilisi tuwrısındaǵı modeldi járiya etdiler.
1961-62-jıllarda M. Nirenberg, G. Mattey hám F. Kriklar 20 aminokislota ushın nukleotidlar tripletiniń quramın anıqladilar hám aqıbette genetikalıq kod tilsimi málim boldı. 1969 jilda hind alımı X. Korana uyıtqı zamarıq kletkasınıń gen sintezini laboratoriyada ámelge asırdı. Molekular biologiya hám bioximiyanıń rawajlanıwı menen molekular genetikalıqa, gen injeneriyasi, biotexnologiya sıyaqlı genetikalıqaniń jańa shaqapshaları quram taptı. Asrimizniń baslarına kelip, bir neshe onlap mikroorganizmlar, kóplegen haywanlar, insan hám ósimlikler genomlari yaǵnıy xromosomalarni gaploid jıynaqlarındaǵı genler jıyındısınıń DNK izbe-izliklerin ashılıwı (sekvens) genomika pánınıń qáliplesiwine alıp keldi.

2.