|
2.1. Ekonomikalıq cikl haqqında tùsinik
Ekonomikalıq cikl teoriyası jámiettiiń ekonomikalıq aktivligi ózgeriwi sebeplerin úyrenedi. Ol ne ushın islep shıǵarıw quwatları hám miynet resurslarınan hár túrlı dárejede paydalanǵan halda jalpı talapqa ulıwma talaptıń teńligine erisiliwin úyrenedi. Ekonomikalıq cikller teoriyası hám ekonomikalıq ósiw teoriyası waqıt ótiwi menen ekonomikanıń rawajlanıwınıń mánisin ashıp beredi. Ekonomikalıq iskerliktegi ózgerislerdiń kólemi hám baǵdarı boyınsha ulıwma kórsetkish bul mámlekettiń islep shıǵarıw potencialınan paydalanıw dárejesi bolip tabiladi. Statistikalıq maǵlıwmatlar sonı kórsetedi, milliy fermer xojalıqları nátiyjelerin xarakteristikalaytuǵın kórsetkishlerdiń ózgeriwi birdey emes, bálki ózgeriwshen túrde ( ciklliq ).1-suwretde XX ásirdiń ekinshi yarımında eń tabıslı rawajlanǵan tórt mámlekette JIÒ ósiw páti kórsetilgen.
1-súwret - 1951-1992 jıllarda AQSh, Ullı Britaniya, Germaniya hám Kanadada jalpı ishki ónimniń jıllıq ósiw páti. (% )
Kórsetkishtiń baǵdarı hám ózgeriwi dárejesi yamasa milliy ekonomikanıń rawajlanıwın xarakteristikalaytuǵın kórsetkishlerdiń ulıwmalıǵı ekonomikalıq jaǵday retinde belgilenedi. Sol sebepli ekonomikalıq cikller teoriyası kon'yunktura teoriyası depte ataladı. Ekonomikalıq cikl jaǵdaydıń eki tùrli shártleri ortasındaǵı ekonomikalıq rawajlanıw dáwirin ańlatadı.
Tolıq analiz benen ekonomikalıq cikl tórt basqıshqa bólinedi.
1. Retsessiya ( krizis ). Bul basqıshda islep shıǵarıw tòmenlep, ( ósiw páti unamsız ) atır, jumıssızlıq ósip atır hám jalpı talap tòmenlemekte.
2. Depressiya. Milliy dáramat tómenlewde dawam etpekte, biraq tómenlew dárejesi páseyip atır ; sol sebepli ósiw páti keri aylanadı.
3. Qayta tikleniw. Islep shıǵarıw tómenlewinen onıń ósiwine ótiw; ekonomikanıń teń salmaqlılıq ósiwine sáykes keletuǵın jaǵdayǵa basqıshpa-basqısh qaytıwı.
4. Ekspanciya ( shıńı / bum ) Tolıq jumıs penen támiyinlengenine qaramay, milliy dáramat ósip barıp atır. Investitsiyalarǵa talap artıp atır, jumıssızlıq tábiy dárejeden tómenge túsip atır. Bahalar dárejesi, mıynet haqı dárejesi hám procent stavkası asıp atır. Bul rawajlanıwdıń anıq áqibeti ósiwden tómenlewge ótiw bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq cikldıń dáslepki basqıshı krizis bolıp tabıladı. Bul ulıwma udayı tákirarlanatuǵın artıqsha islep shıǵarıw processi. Házirgi waqıtta ekonomikalıq ósiw dárejesi hám páti tòmenlemekte, ónim islep shıǵarıw kóleminiń tómenlewi gúzetilip atır. Sanaat hám kommerciya kárxanalarınıń ǵalabalıq bankrotlıǵı júz beredi. Jumıssızlıq tez pát penen ósip barıp, mıynet haqı paseymekte. Jámiyette kredit munasábetleri buziladı, qımbatlı qaǵazlar bazarı jamanlasadı, aktsiyalar bahası tòmenleydi. Barlıq isbilermenler tez qáliplesken qarızlardı tólew ushın pulģa mútájlik payda boladi hám sol sebepli bank procent stavkası sezilerli dárejede asıp baradi.
Keyin depressiya fazası keledi. Keyin óndiristiń tómenlewi toqtatıladı hám bahalar tómenlewdi baslaydi. Tovar rezervleri az-azdan tòmenlemekte. Zárúrli bolmaǵan talap sebepli, erkin pul qarjları massası asadı hám bank procent stavkası minimal dárejege túsedi.
Tiykarǵı tovarlar bahası tòmenleydi hám kredit azayadı, bul jańa texnikalıq tiykarda keńeytirilgen kóbeytiwdi qayta tiklewge járdem beredi.
Keyingi basqıshında (tikleniw) islep shıǵarıw keńeymekte, rezervler kólemi bazardı úzliksiz jetkizip beriw ushın zárúr bolǵan dárejede belgilenedi. Bahalardıń kem ósiwi baslanadı, jumıssızlıq tòmenleydi; naq pulǵa talap artıp barıp hám procent stavkaları asıp baradi.
Ekspanciya dáwirinde islep shıǵarıw krizisqa shekem bolǵan dárejeden asadı. Jumıssızlıq kemeyedi. Tutınıw talabınıń keńeyiwi menen tovarlar bahası kóteriledi. Islep shıǵarıw rentabelligi asıp atır. Kredit fondlariga talap artıp barıp atır hám soǵan uyqas túrde bank procent stavkası asıp baradi.
Grafik tárepten ekonomikalıq cikl sinusoid retinde kórsetiliwi múmkin ( 2-suwret), bul jerde ekonomikalıq iskerlik dárejesiniń (joqarı hám minimal) noqatları ekonomikalıq bum hám krizistı xarakteristikalaydı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
