Jámiyettiń barlıq ekonomikalıq hám sociallıq xızmetlerin úyreniw hám alıp barıwda fundamental mashqalalarǵa dus kelemiz

8-Lekciya

8.1.Mámleketlik byudjet

Mámlekettiń ekonomikalıq wazıypaları kóp hám olar túrli túrde alıp barıladı. Sonıń ushın bizler tárepte beriletuǵın tallawlarımızǵa tiykar sıpatında mámlekettiń tómendegi ekonomikalıq xızmetlerin qarap shıǵamız.
Birinshiden, Mámlekettiń ayırım ekonomikalıq wazıypaları bazar sistemasınıń rawajlanıwın jeńilletiw hám qollap-quwatlaw maqsetine iye. Bul tarawǵa mámlekettiń tómendegi yeki xızmetin kiritiwimiz múmkin:
1. Bazar sistemasınıń ónimli (nátiyjeli) xızmet kórsetiwin támiyinlewshi huqıqlar bazası hám sociallıq ortalıqtı támiyinlew;
2. Básekeni qorǵaw;
Ekinshi topar wazıypaların orınlawda mámleket bazar sisteması xızmetin kúsheytedi hám túrlendiredi. Bul jerde mámlekettiń tómendegi úsh wazıypası tiykarǵı áhmiyetke iye.
1. Dáramat hám baylıqlardı qayta bólistiriw;
2. Milliy ónim quramın ózgertiriw maqsetinde resurslardıń bólistiriwin tártipke salıw;
3. Ekonomikanı turaqlastırıw, yaǵnıy ekonomikalıq konyukturanıń iyiliwsheńligi nátiyjesinde payda bolatuǵın jumıssızlıq hám inflyaciya dárejelerin qadaǵalap barıw, ekonomikalıq ósiwdi xoshametlew.
Mámleket bazar ekonomikasınıń nátiyjeli xızmet kórsetiwi ushın tiykar bolatuǵın ayırım xızmetler, yaǵnıy huqıq bazaların támiyinlew wazıypalarında aladı. Huqıq bazaların támiyinlew tiykarınan jeke menshik kárxanalarǵa huqıqların beriw, jeke menshikli múlklerdi anıqlaw hám shártnamalardıń orınlanıwın qadaǵalap barıw, sonday-aq basqa tarawlarda kóriwimizge boladı.
Bazar ekonomikasında báseke negizgi tártipke salıwshı mexanizm bolıp sanaladı. Bul islep shıǵarıwshılar hám resurslardı jetkerip beriwshilerdi ózine boysındıra alatuǵın kúsh. Bazar sistemasına boysınatuǵın islep shıǵarıwshılar básekeniń nátiyjesinde payda alıwdı jobalastıradı. Kim yegerde bul nızamdı buzsa, zıyan kóredi hám aqıbetinde tolıq joq bolıp ketiwi múmkin. Báseke jaǵdayında tutınıwshı-bul mırza, bazar-olardıń támiyinlewshisi (agenti), kárxana bolsa, olardıń xızmetkeri sanaladı.
Monopoliyanıń ósiwi bul jaǵdaydı tez ózgertedi. Monopoliya báseke menen almastırılar yeken, satıwshılar bazarǵa tásir kórsetiwi múmkin yamasa ózleriniń mápinen kelip shıqqan túrde bahalardı kóteriwi arqalı mámleketke zıyan alıp keledi.
Bazar sistemasınıń rawajlanıwı menen mámleket xalıqınıń alatuǵın dáramatlar hám sarıplaytuǵın (jumsaytuǵın) qárejetleri arasında kelispewshilikler (nomutanosibliklar) payda boladı. Bul sıyaqlı mashqalalardı sheshiwde mámleket negizgi áhmiyetke iye, yaǵnıy mámleket jámiyettegi dáramatlar teńsalmaqlılıǵın kemeytiw wazıypasın orınlaydı. Bul wazıypalar bir neshe siyasiy kesheler hám dástúrlerde óziniń sheshimin tapǵan.