Jıllıq izotermlar shama menen jvator chizigiga tufi kelsada

Biologiyaliq kóptúrlilikke iykemlesiw mashqalalari

Iykemlesiwge tayar boliw

10 °t,  materiallıq ósimlikler bolsa 0, 56*10ፄt organik statiya payda etadı.

0'simliklar rezervleri,  túrme-túrligh ahavniyati hám imihofazasi.

Maium boiishicha,  Jer júzinde 350 mıńnan 500 mıńǵasha ósimlikler túrleri hám túr wákilleri bar. Usılardan 40 mıń túr joǵalıp ketiw qáwipi astında. Burınǵı htifoqning Jer ústi bóleginde gulli ósimliklerdiń ulıwma sanı 17520  (21 mıń)  turni shólkemlestirgen. Olar 1676 gruppa hám 160 shańaraqqa biriktirilgen. Ilimiy maiumotlarga kóre,  polyus hám tundra aymaqlarında gulli ósimliklerdiń 189-507 ge túri ushraydı. Rossiyanıń Ovro'pa hám Garbiy Sibir rayonlanda ushraytuǵın ósimliklerdiń túrler sanı 1061-134 ? ta átirapında. Arqa Sibil,  uzoc Shıǵıs hám kem ormanlı otlaqzorlarda 640-1185 ge jaqın ósimlik túrleri tabılǵan. Qubla tawlıq rayonlarda o sımlıqlaming túrler sanı 1774-2935 átirapında,  Volga boyida 1418,  Irtish vohasidal600 ga yaqm ósimlik t ui lari anıqlanǵan. 

0'simliklarning t urlar sanı Iran-Turon tegisliklanda 704 den 1647 ge,  Pomir-Olcy togii rayonlarında bolsa 3460 den artıq,  Qızılqum shól aymaǵinda bolsa hámmesi bolıp 940 átirapında ósimlik túrleri tabılǵan.

Házirgi maǵlıwmatlarǵa kóre,  0'rta Asiya aymaǵinda 11-12 mıń gulli ósimlikler,  3, 5-4000 átirapında zamburugiar,  3, 8-4000 átirapında suvoilar hám 400 den artıq yo'smlarning túr hám túr wákilleri anıqlanǵan.  Tek Ózbekstanda 4200 ta joqarı ósimliklaming túrleri maium. Orta Asiya boyınsha tómen hám joqarı ósimliklaming ulıwma túrler sanı 20000 átirapında bolıp tabıladı. 

Jer júzinń tui li rayonları fioraning hár qıylısha quramı menen xarakterlenedi. Mısalı,  tropik wálayat floraga eń bay aymaq boiib,  onda gull i ósimliklaming sanı J 20 mińnen aslam bolıp tabıladı.  Amazonka bálent-oypatlarında joqarı ósimliklaming 50 mıń,  Arqa Amerikalıq aymaǵinda 17 mıń,  Ovro'padal2 mıń ósimliklerdiń túrleri anıqlanǵan.  Malayziya fioraning eń túrlerge bay jayı boiib,  onda 40000 ga jaqın ósimlik túrleri,  Xmdixitoyda 25000 túr,  Jańa Zelandiyada o'simliklaming 1900 ta túri uchratilgan.

0'simlik túrleri ge Afrika kontinentiniń ayırım rayonları oǵırı boy bolıp tabıladı.  Atap aytqanda,  Gvineya-Kongo florasida 8000-20000 túr gulli ósimlik boiib,  olardıń 80% endemik  (jergilikli) bolıp tabıladı. Zambiya aymaǵinda 8500 ósimlik tún tabılǵan,  ulaming 54% endemik. Sudan yerlanda 2750 túr ushrassa,  K ap wálayatında 7000 den artıq. ulaming 1/2 bólegi endemik túrleri bolıp tabıladı. 

Arqa Madagaskarda 6100 gulli ósimlik túri tabılǵan,  ulaming 78, 7% endemiklar,  hátte Sahrası úlken cho llarida 1620 den artıq ósimlik túrleri anıqlanǵan.  AQSh aymaǵinda 22 mıń,  Hmdistonda bolsa 40 mińnen aslam o sımlıq túri bar.

Tábiyatda ushraytuǵın ósimliklaming 2500 den artıq tún insanlar tárepinen paydalanıladı hám talay túrler mada- niylashtinlgan. Bularǵa bıyday,  arpa,  salı,  jo xori,  alma,  júzim.  almurt,  piyaz,  geshir hám basqalar kiredi Insanlar tárepinen paydalanılatuǵın materiallıq o' sımlıqlaming ulıwma sanı 2, 5ming yamasa Jer júzindegi ósimlikler túrleriniń 10% skólkemlestiredi. Insannıń ómiri ushın azıq-túlik deregin payda etiwde 20 ta o' sımlıq túri hám olardıń júzlegen sortları qatnasadı; olarǵa bıyday,  noqat,  salı,  qawın,  tarı,  alma,  júzim hám basqalar kiredi Jer júzindegi 6, 3-6.5 mlrd. xalıqn: azıq menen ta'mmlash ushın hár jılı 1, 2-1, 3 mlrd. t g'alla kerek. Insannıń ash qalmawı ushın bolsa hár bir adam esabına 0, 6 ǵa jerge egin ekib ónim alıwı kerek.

O rmonzorlar. Jer júzinń 28-29% mavdom  (yamasa 2, 9 mlrd ga)  o4rmonzorlar menen bánt Házirgi kúnde hár jılı o rtacha 30 mln.ga maydannan orman terekleri kesiledi. Kesilgen tereklermng 50 procenti suw astında qalıp shirip ketedi. Asiya mámleketleridegi ocrmonzorIarda 1000 den artıq terek túrleri bolıp,  usılardan 7-8 turining taxtası isletiledi. Kesilgen tereknmg 20-25% igina taxta sıpatında isletiledi,  qalǵanı yoqilgi deregi bolıp xızmet etedi,  chinb organik statiyaǵa aylanadı.

1990-jıllar basında Burınǵı Birlespe o4rmonlarining ulıwma maydanı 1254 mln ga ni shólkemlestirgen. Rossiyanıń o*zida 770 mln.ga orman bo4lib,  tropikadan tısqarı orman- zorlaming 45% iga iye bolǵan,  AQShda 195 mln.ga,  Kanada 264 mln.,  Braziliya 320 mln.ga,  Peruda 57 mln.ga,  Kolumbiyada 50 mln.ga,  Hindstanda 46 mln.ga,  o'gtopgog bo**. Hámme Asiya mámleketleriniń ormanzorlar maydanı 390 mln.gektarǵa tengdir

Ózbekstanmng ulıwma jer maydanınıń 13 procenti  (yamasa 6007 mıń ga)  hár qıylı qalıńlıqdaǵı o^rmonlai menen oralǵan. Olardan tawlıq regionlarda 115 ! mıń.ga,  shól regioninde 3906 mmg.ga toǵayzorlarda 36 mıń.ga hám hk, 

1983-J 988-jıllar aralıǵinda Respublika aymaǵindag ormanlar maydanı 392 mıń gektarǵa azayǵan. Usılardan 242 mıń.ga xo'jasizlik hám qarawsızlik nátiyjesinde yo4q bo lgan,  Respublika o rmonlarida hár qıylı terekler: arsha aǵashı,  ǵoza,  pıste, ,  terak. almurt,  alma hám basqalar ushraydı. 0'rmonlar maydanınıń azayıwına o4 qo yish,  tınımsız buyım boqish,  tereklami shabıw,  parvansh etpeslik sıyaqlı jaǵdaylar sebep boigan.

2.Maiumki,  ósimlik hám haywanlardıń ósiwi,  rawajlanıwı hám tarqalıwı júdá ko6p ekologiyalıq faktorlardıń birge tásirine bogiiq bolıp tabıladı.  Ekologiyalıq faktorlar ishinde eng túpkiliklileri temperatura va ızǵarlıq boiib,  o'sımlıq va haywanlarning tábiy regionlar bo yicha bóliwlanishida hal etiwshi rol o'ynaydi.

Temperatura hám ızǵarlıq optimal halda boiganda oiganizm jaqsı o'sadi,  rawajlanadı,  ko'payadi. Organizmler ishinde nobud boiish tómenlep,  olardıń turmıs-iskerligi uzaq,  rawajlanıwı tez,  kóbeyiwi jaqsı boiadi.

Organizmler ushın hawanıń suw bugiari menen to'yingan yamasa tap yinmagam úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Bul jaǵdaynıń hawadaǵı maksimal hám salıstırmalı ızǵarlıqdıń ayırmashılıǵı arqalı temperaturanı anıqlawda mánisi úlken bolıp tabıladı.  Túr-túrli temperaturada hawada ızǵarlıqdıń jetiwmasligi hár qıylısha bolıp tabıladı.  Mısalı,  qurǵaqlay hawada  (temperatura júdá joqarı yamasa júdá tómen)  bugianish hám transpiratsiya kúshli oiadi. Hawa kem to'yingan boiganda,  hawanıń salıstırmalı ızǵarlıǵı kem boiadi. Bul jaǵdaylardıń hámmesinde temperatura jetekshi rol oynaydı.                                                                     '

Maiumki,  suwıq hám ızǵar hawa jaqsı ıssılıq oikazish ayrıqshalıqına iye. Sonday ortalıqta poykiloterm organizmlerde metobohzm páseytiwedi,  gomoyotermlarda bolsa kúshayadi.

Suwıq hám qurǵaqlay hawada organizmler deneiniń sovushi talay áste ótedi,  sebebi qurǵaqlay hawanıń ıssılıq ótkeriw qábileti ızǵar hawaǵa qaraǵanda kam bolıp tabıladı.  Qurǵaqlay hám ıssı hawada organizmler deneinde bugianish tezlashadi,  dittermoregulyatsiya júzege keledi. Ízǵar hám ıssı hawada organizm deneinde bugianish boimaydi hám dene sol ortalıq hawasınıń temperaturası- ge shekem qiziydi.

Organizmler ushın optimal temperatura 17-23°C,  ızǵarlıq 85- 100% átirapında boiadi. Bul kórsetkishlarnmg ózgeriwi nátiyjesinde túr-túrli Paydalı hám zıyanlı túrlerdiń kóbeyiwi júzege keledi. Mısalı,  Sibirning Xatanga rayonında jıllıq ortasha ulıwma ızǵarlıq 230 mm ni,  o rtacha jıllıq temperatura bolsa-13 ?5°C  (minus)  ni quraydı. Bul rayonda suwıqlıqka moslashgan Tundra o'imon ósimlikleri ushraydı. Orta Asiyanıń Ashxobod rayonına da ortasha 231 mm ızǵarlıq túsedi,  ortasha jıllıq temperatura bolsa + 15, 7°C ni quraydı. Bul jerde choiga,  ıssı jaǵdayǵa moslashgan o sımlıqlar o'sadi.

Oraylıq Ovro'pa jerlerinde 550-1500 mm ızǵarlıq túsedi. Yanvardıń ortasha temperaturası-3+7°C,  iyul ayınıń temperaturası +17+22°C,  qubla bólimlerde bolsa +25 26°C ni skólkemlestiredi. Bulmanlarda tiykarınan ormanzorlar payda etatuǵın terekler hám putalar o'sadi*

Kishi Asiya hám Iran tegisliklerinde hawa rayı keskin ózgerip turadı,  temperatura-20°C ge shekem tómenlese,  Oraylıq Asiyanıń arqaında yanvardıń ortasha temperaturası-25°C ga tuiihib,  onıń Ekvatorial rayonlarında +25°C g2 kóteriledi. Subtropikan.ng arqaında temperatura 35-40°C  (45°C)  ga kóterilse,  tropikamng ai id aymaqlarında 53°C ga shıǵadı. Mongoliya hám Arqa Kitayda temperatura-40-50° (60°C)  ge shekem tómenlewi múmkin. Sol kórsetilgen aymaqlarda jıllıq túsetuǵın ızǵarlıq 100-250 mm ni skólkemlestiredi. Tek qubla hám qubla-shıǵısiy Aziyada jıllıq lushadigan ızǵarlıqdıń 95% i jaz aylarında túsedi. Bul rayonlarda joqarı dárejede qurg oqchilikka moslashgan 0'simliklar,  joqarı togiik rayonlarında bolsa  (ızǵarlıq 4000mm ge shekem)  orman terekleri o sadi.

Tropik hám subtropik Aziyada,  olardıń arqa hám joqarı togii rayonlarında aktiv hám paydalf temperaturanıń ulıwma jıyındısı 3500°C ni tashkil qilsa,  qublada bul kórsetkish 10000°C ni skólkemlestiredi,  jıllıq ızǵarlıq bolsa 10U0-2000 mm den joqarı. Jıllıq temperaturanıń ulıwma yigindisi 4000°C den artqanda bul rayonlarda awıl xojalıq eginlerinen jılına 2-3 márte ónim alınadı.

Jerdiń ıqlım faktorları organizmlerdiń ósiw,  rawajlanıw,  tarqalıwina keskin hám shegaralaytuǵın tásir etpesligidan túrlerdiń túr-túrli ıqlım sharayatlarında jasawı hám iykemlesiwi kelip shıǵadı.

Túr ózi ósip atırǵan yamasa rawajlanıp atırǵan orındaǵı ekologiyalıq faktorlardıń bir-birine bogiangar haldaǵı tásiri astında boiib,  bul tásir onıń ekologiyalıq shıdamlılıq shegarasına tuwrı keledi. Sol sebepli da ıqlım qásiyetleri hám muhi faktorlarınıń áhmiyeti túr ekologiyasın túsiniwge múmkinshilik beredi.

 

Íqlım ha'm onin' o'zgerisinin' insaniyat rawajlaniwina tásiri Íqlım tu'sinigi shámbe menen  2200-jil aldin grek alimi Gipparx ta'repinen kiritilgen bolip,  al grekshe quyash nurlarinin' ku'n yarımında jer yu'zine «o'tiwi» nin' bildiredi. Házirgi waqtta ıqlım degende temperatura,  igaliq h'am atmosfera cirkulatsiyasinin' ózine ta'n rejimin payda shókkishnda bolatug'in,  

ma'lim orin uchin en' kóp takrarlanatug'in hawa-rayi o'zgeshelikleri tosıniledi. Íqlım ha'm onin' ózgerip turio'i ósimlikler ha'm haywanat dunyasinin' rawajlaniwi ha'm insannin' insan sipatinda shakllanishini támiyinleydi. Ilimpazlardıń shama etiwishe,  bunnan 65 mln jıl ilgeri jerge úlken asteroid kelip urılǵan,  nátiyjede,  atmosferaǵa júdá kóp shań shıǵarılǵan hám aqıbette dúnya úsh jıl zimistonga aynalǵan. Quyash nurlarınıń kem túsiwi nátiyjesinde temperatura tomenlegen,  kóp ósimlikler ósiwden toqtaǵan,  oziq shınjırları buzılǵan hám kóp túrler,  atap aytqanda,  dinozavrlar da qirilib ketken. Bul dinozavrlarning qirilib ketiw sebebin túsintiriwshi jetekshi teoriyalerden biri bolıp tabıladı.  Basqa teoriyaǵa kóre insan zoti shama menen 6 mln jıl aldın,  mayın muǵdarı azayıp,  temperatura keskin tomenlegen dáwirde tez rawajlana baslaǵan. 

Afnkadagi Ullı Jarıq oypatlıqsındaǵı eń áyyemgi babalarımız tereklerde jasawǵa moslashgan edi. Lekin ıqlımnıń uzaq waqıt dawam etken ózgerisleri nátiyjesinde terekler ot-ósimlikler menen almasǵan. Eń áyyemgi babalarımız,  shańaraqları ózleri moslashgan suwıqlaw hám qurǵaqlay jeleń tegishkka ótip,  jırtqıshlar jetiwi múmkin bolǵan jaǵdayǵa túsip qal-ganlar. Áne sonday qirilib ketiwi múmkin bolǵan sharayatta eki evolutsion shabıw yo'Ol menen moslashib alǵanlar: Birinshisi,  — uzaq aralıqlarǵa tik yurib bora alatuǵın,  qolı bala hám oziqni tasıw ushın bos bolǵan mayjudotlarga hám odan keyin úlken intellektual múmkinshiliklerge iye bolǵan,  miynet hám ań quralların isleta alatuǵın,  da gósh hám ósimlik yeydigan mayjudotlarga aynalǵanlar. Ekinshisi — aqıl-qábileti bolǵan janzatlar dáslepki adam dep qaralgan. Insan keyinchahk iykemlese barıp ko'chib yurib,  jáne de kúshli bolıp ıqlım ózgerislerine moslashgan. 

Top of Form

ALDINGA

Bottom of Form