Jıllarda Italiya hám IspaniystrreplA

1918 - 1939 - jıllarda Italiya hám Ispaniya

R E J A.

1. Birinshi jáhán urısınıń Italiya ushın aqıbetleri.

2. Orlando húkimetiniń ishki hám sırtqı siyasatı.

3. Fashizmning húkimet tepasiga keliwi.

4. Birinshi jáhán urısınıń Ispaniyaǵa tásiri.

5. Áskeriy diktatura ornatılıwı hám Monarxiyaning qulashi.

6. Puqaralar urısı hám Franko diktaturasining ornatılıwı.

Italiya da urısda jeńimpaz mámleketlerden biri edi. Biraq bul jeńimpazlıq oǵan júdá qımbatqa túsken. Italiya urısda 650 mıń puqarasın joǵatdı. 800 mińnen aslam kisi mayıp - jaradar bolıp qaldı. Ilmiy tájriybet áskeriy ǵárejetleri 46 mlrd. Lirni quradı.

Usı waqıtta Italiya Ullı Britaniyadan 2, 5 mlrd, AQSH den bolsa 1, 5 mlrd. Dollar qarız bolıp qaldı. Nátiyjede Italiyanıń sırt el ónimlerine, kreditlerge qaramligi jáne de kúshaydi.

Mámleket qarızınıń kópligi salıqlardı keskin asırıwǵa alıp keldi. Pul qadrsizlandi, nátiyjede baha - sorto qáweterli tarzad asıp bardı. Mámlekette asharshılıq júz berdi. Bunıń ústine urıs nátiyjeleri Italiyanı jeńimpazlar ishinde jeńiliske ushıraǵan mámleketke aylantırıp qoydı.

Biraq Parij kelisiwshilik konferensiyasında Ullı Britaniya hám Fransiya óz wádeleri ústinen chiqmadi. Yaǵnıy olar wáde etilgen aymaqlardı Italiyaǵa bermadi. Tuwrı, Italiya nesiybeden qurǵaqlay qaldırilmadi. Mısalı burınǵı Avstriya - Vengriya imperiyasiga qarawlı qubla Tirol hám Adriatika jaǵaındaǵı Triyesi portı, Yugoslaviyanıń birpara aymaqları, sonıń menen birge Turkiyaǵa qarawlı Dodekanes penenatawı Italiyaǵa berildi. Usı waqıtta Italiya Milletler Ligasınıń turaqlı aǵzası mártebeine iye boldı. Sonıń menen birge, oǵan Fransiya áskeriy - depgiz flotı qudıretine teń flotqa ıyelew huqıqı berildi.

Italiyanıń iri siyasiy ǵayratkerlerinen biri Orlando 1917 - jıldıń oktyabrida bas penenministr lawazımın iyelegen. Orlando húkimeti Italiyanıń jáhán urısında qatnasıwın dawam ettirdi. Bul hukmat Antantaning Sovet Rossiyasına qarsı gúresinde Italiya qatnasıwınıń tárepdarı boldı. Sol sebepli de 1918 - jılı óz áskerlerin Odessa, Murmansk hám vladivostokka jiberdi.

Húkimet sırtqı sawda bazarlarınıń qoldan ketiwi hám de sırtqı kredit uzulib qalıwınıń aldın ololmadi. Nátiyjede urıstan azmaz keyin mámlekette ekonomikalıq krizis baslandı. Aqıbette mıynet haqı keskin pasaydi, inflatsiya kúshaydi. Armiya safidan bosatilgan áskerler ishiz qaldılar. Áne sonday sharayatta (1919 - jıl iyun ayında ) Orlando húkimeti jumıstan bosawǵa ruxsat beriwge májbúrli.

1919 - 1920 - jıllar Italiya tariyxına da “Qızıl eki jıllıq” atı menen kirdi. Bul sóz dizbegi sonı ańlatadıki, sol eki jıl ishinde Italiyada da Sovet Rossiyasında (bolsheviklar qızıl dep ahm atalardı ) ámelde asırılǵan birpara ilajlar at emi asırıldı. Mısalı, Arqa Italiyada jumısshılar zavod hám fabrikalardı iyelep aldılar hám islep shıǵarıw ústinen óz qadaǵalawların ornatdılar.

Italiya armiyası mámleket ishkerisidagi siyasiy waqıyalarǵa salıstırǵanda óz betarafligini járiyalaǵanlıǵı ushın húkimet jumısshılardıń bunday “o'zboshimchaligi”ni bastırıwı ushın armiyanı jibera almadı.

1920 - jılda miynetkeshleri hákimiyattı iyelep alıw múmkinshiligine iye boldı. Biraq olardıń háreketin uyushtirishga ılayıq, bul jumıstı parlament jolı menen at emi asırıw tárep jetekleytuǵın saldamlı siyasiy partiya joq edi.

1920 - jılda Italiyada revolyuciyalıq hárekettiń jáne de kusheytiwi Orlandodan keyin bas penenministrlik lawazımın iyelegen Nitti húkimetin de bir jıl ótpey jumıstan bosawǵa ruxsat beriwge májbúr etdi.

1919 - jılda Italiyada frontdan qaytqan burınǵı askarlar óz máplerin qorǵaw ushın “Qurallaslar awqamı” (Fashi di kombattimento) dep atalǵan shólkem dúzgen edi. Bul shólkemdi benito Mussolini (1883 - 1945) basqargan. Bul shólkem Italiyada fashizm ideyaların keń targ'ib etdi. Benito Mussolini dástelb sotsialist edi. Burjua parlamenttarizmning mámlekette tártip ornatıw daǵı ojizligi, urıstan keyin óz turmıs dárejesiniń jaqsılanıwına umud etken millionlap puqaralar árman - úmitleri puchga shıqqanlıǵı, sonıń menen birge Italiya húkimran dóńgelekleriniń urıs nátiyjelerinen qánaatlanbaǵanlıǵı fashizmni júzege shıǵarǵan faktorlardan edi.

1920 - jıldan baslap fashistlar jáne de aktivlashdilar hám olar ózleriniń áskeriy otryadlarni dúze basladılar, Italiya sotsialistik partiyası hám Ulıwma Miynet Konfederatsiyasi fashizmga qarsı gúres ornına, 1923 - jıldıń 3 - avgustında Mussolini menen “tatıwlıq pakti” ni imzoladilar. Jumısshılar shólkemleriniń bunday jol tutıwı fashizmni jáne de kúshaytirdi hám ol jetekshi siyasiy kúshke sheńber bardı.

Ilmiy tájriybet turmısında eń úlken tásirge iye bolǵan “Sanaat bas penenkonfederatsiyasi” basshıları patsha viktor - Emmanuel III ga telegramma jiberip, odan húkimet Mussoliniga beriliwin talap etdiler. Patsha buǵan juwapan Mussolinini Bas penenministr etip tayınladi hám 1922 - jıl 30 - oktyabr kúni Mussolini koalitsion húkimet tuzdi. Nátiyjede Italiyada fashizm nızamlı jol menen húkimet tepasiga keldi.

1924 - jıl aqırında Mussolining taziyqi astında saylaw tuwrısındaǵı nızamǵa ózgertiwler kirgizildi. Oǵan kóre, saylawda eń kóp dawıs penenalǵan partiya parlament degi deputatlar ornıń úshten eki bólegin iyeler edi. Jańa nızam boyınsha 1924 - jıldaǵı parlament saylawında Mussolini partiyası g'lalaba qazanǵan. Nátiyjede mámlekette Mussolining fashistik diktaturasi payda boldı.

1926 - jıldan basqa siyasiy partiyalar tarqatıp jiberildi. Endi Italiya bir partiyalı diktatorlıq mámleketke aylandı. 1929 - jılı Mussolini Vatikan menen shártnama imzoladi. Oǵan kóre, Rim (Vatikan ) papasi diniy hukmdor dep tán alındı hám katolikik milliy dinge sıyınıw tán alıw etildi, shirkew múlki salıqlardan azat etildi.

Mussolining maqseti ekonomikada korporati rejimin tolıq qarar taptırıw edi. Sol maqsette 1927 - jılda “Miynet xartiyasi” dep atalǵan hújjet qabıllandı.

Ekonomikada engizilgen korporativ tártipke kóre, islep shıǵarıw máselelerin birgelikte sheshiw ushın jumısshılar hám qarjı iyesiler birden-bir Kásiplik awqamınıń teń haqılı aǵzasına aylandı. Xalıq xojalıǵı boyınsha túrli tarawlarda 22 korporatsiya tuzildi hám olar Korporatsiyalar Milliy Keńesine birlestirildi. Milliy Keńes quramı isbilermenlerden hám fashistlar partiyası wákillerinen ibarat edi. Korporatsiyalar iri múlk iyeleri poziciyasine ziyan jetkezgeni joq.

Mámleket ekonomikasın basqarıwdı mámleket qolına alıp beriwdi támiyinleytuǵın eki shólkem tuzildi. Onıń biri Sanaattı qayta tiklew at emir dep atalardı.

Ekinshi shólkem Suyıq yoqilg'I boyınsha Milliy basqarma dep atalǵan.

1929 - jılda júz bergen jáhán ekonomikalıq daǵdarısı kem taraqqiy etken Italiya ekonomikasın asa dárdeserge salıp qoydı. Krizis 1932 - jılda óz shıńina shıqtı. Sol jılı sanaat islep shıǵarıwdı 1929 - jılǵa salıstırǵanda 33 procentke qısqardı.

Mámleket xojalıq ómirin tashkil etar eken, avtarkiya xojalıǵı jolin tańladı. Avtarkiya xojalıǵı - bul, barlıq zárúr ónim túrleri menen ózin- ózi támiyinleytuǵın xojalıq. Bunday xojalıqta jayǵa kóz tikilmaydi. 1934 - 1935 - jıllarda Italiyada sırtqı sawdada mámleket monopoliyası engizillıgi de usınıń menen anıqlama bernedi.

30 - jıllar dawamında siyasiy turmısda da totalitar diktatura tolıq payda boldı. Demokratiyanıń barlıq kórinisleri, atap aytqanda, parlament de tamamlanıldı. Parlament ornına fashistlar partiyası hám korparatsiya wákilleri palatası tuzildi.

Ǵalaba xabar quralları tolıq fashist mámleketi xızmetine bo'ysundirildi. Joqarı oqıw orınları oqıtıwshıları B. Missoliniga - Duchega sadıqlıqqa antyod etdirdi.

1923 - jılda Italiya Gretsiyaǵa qarawlı Korfu atawın basıp aldı. Biraq Ullı Britaniyanıń talabı menen aralni tastap shıǵıwǵa májbúr boldı. 1924 - jılda Yugoslaviyaǵa qarawlı Fiuma portı Italiyaǵa ótti. Italiya sol jılı Sovet Rossiyasın tán aldı hám ol menen diplomatic baylanıs ornatdı.

1927 - jılda Albaniya ústinen ámelde óz protektoratini ornatdı. 1935 - jıl 3 - oktyabrda 600 mıń adamlıq Italiya armiyası Efiopiyaǵa bastırıp kirdi. 1936 - jıl may ayına kelip Efiopiyanı basıp alıw juwmaqlandı.

1937 - jılda ol Germaniya hám Yaponiya ortasında imzolangan “Áyyemgiomintern pakti” ga qosıl ;di. B. Mussolini bul paktni pútkil Evropa onıń átirapında birlesse arzıytuǵın ahidnama, dep ataldı. Bul pitimge kóre, Germaniya Italiyanıń Efiopiyanı basıp alǵanlıǵın tán aldı. 1939 - jıl aprelde Italiya Albaniyanı pútkilley basıp aldı.

Ispaniya birinshi jáhán urısında betaraf qaldı. Bul hal oǵan urısıp atırǵan hár eki áskeriy - siyasiy birlespeqa kiretuǵın mámleketlikler menen muvvafaqiyatli sawda - sotiq munasábetlerin at emi asırıwǵa múmkinshilik berdi. Kirip kólemi import kóleminden joqarı boldı.

Ispaniya, baribir, kem taraqqiy etken, agrar - industrial mámleket bolıp qolaverdi. Mámleket awıl xojalıǵında orta asirchilik munasábetleriniń qaldıqları eli kúshli edi. Barlıq jer maydanıń úshten eki bólegi iri jer iyeleri hám mámleket turmısında úlken tásirge iye bolǵan katolik shirkewi ixtiyorida edi. Millionlarsha dıyxan xojalıqlarına gea tek úshten bir bólim jer tiyisli edi.

Ispaniya urıs háreketlerinde qatnaspaǵan bolsada, urıs mámleket xalqı turmıs dárejesin dárdeserge salıp qoydı. Mısalı, azıq - awqat ónimleriniń bahası 65 procentke arttı. Inflatsiya kúshaydi hám real mıynet haqı kemeydi.

Bunıń áqibetinde 1917 - jıl 13 - avgustında mámlekette jalpı siyasiy ıs taslaw júz berdi.

1918 - 1920 - jıllarda Ispaniyada revolyuciyalıq háreket tolqını jáne de kúshaydi. Bul hal húkimran dóńgeleklerdi albıraǵanǵa salıp qoydı. Sol jıllar dawamında húkimet 8 ret almasdı. Húkimet jetilgen aktual social mashqalalardi sheshiwge panasızlıq etdi.payda bolǵan bul jaǵday mámlekette áskeriy diktatura ornatıwı qáwpin tuwdırdı.

Usı waqıtta 1923 - jıldıń 13 - sentyabrinde Kataloniya áskeriy okrugi komandiri general Primo de Rivera tárepinen mámleket awdarıspaǵı at emi asırıldı. Húkimet áskeriy direktoriya qolına ótti. Nátiyjede Ispaniyada áskeriy - fashistik diktatura ornatildi.

1929 - jılda baslanǵan jáhán ekonomikalıq daǵdarısı dárdeserde bolǵan Ispaniya ekonomikasın izdan shıǵardı. Mámleket qarızı keskin kóbeydi. Keń kólemde korrupciya háwij aldı.

Mámlekette revolyuciyalıq jarılıw júz beriwiniń aldın alıw maqsetinde áskeriy generalitet yanvar ayında Primo de Riverani jumıstan bosawǵa ruxsat beriwge májbúr edi.

1931 - jıl 12 - aprelde bolıp ótken jergilikli saylawlarda respublikashılar uttı. Saylaw juwmaǵı haqqındaǵı xabar siyasiy gúrestiń rawajlanıwına dúmpish berdi. Mámlekette burjua - demokratiyalıq revolyuciyası júz berdi. 14 - aprel kúni revolyuciyashılar patsha hákimiyat ag;darilganligini járiyaladılar. Bunı esitken hám jeńilishiga iqror bolǵan patsha Alfonso XIII sol kúni taxtdan waz keshti hám mámleketten qashıp ketti.

1931 - jıl iyun ayında Shólkemlestiriw Jıynalısına saylaw bolıp ótti. Ol jaǵdayda respublikashı partiyalar hám sotsialistlar utıwdı. Mámlekette sotsialistlarva so'l respublikachilarning M. Asanya basshı koalitsion húkimeti tuzildi. 9 - dekabrde mámlekettiń jańa Konstitusiyası qabıllandı. Konstitutsiya Ispaniyanı “barlıq miynetkeshler Respublikası” dep járiyaladı.

Fashistlar bolsa 1933 - jılda “Ispan falangasi” dep atalǵan partiya tuzdilar. Oń kúshler aktivlashuviga xalıq ommasining so'l kúshler húkimeti (Asanya húkimeti) siyasattan narazılıǵı da sebep bolǵan. Húkimettiń reformalardı ótkeriw degi ǵayratsızlıqlıǵı xalıq kópshiligi kóz ońında onıń abıraysın to'ka basladı.

1933 - jıldıń aqırında ótkerilgen parlament saylawlarında oń partiyalar uttılar. Nátiyjede, Ispaniyada fashistik tónkeriw bolıwı barǵan sayın oydinlasha bardı.

1936 - jıl 16 - fevralda parlamentke bolıp ótken saylawda Xalıq fronti uttı. Xalıq fronti húkimeti óz wádelerin orınlawǵa kirdiler. Mısalı, agrar reforma boyınsha 1936 - jıldıń iyuligacha dıyxanlar 700 mıń gektardan artıq jer aldılar. Xalıq fronti húkimetiniń tereń islohatlari iri qarjı iyesilerdi, shirkewdi, úlken jer iyelerin, áskeriy generalitetni uwayımǵa salıp qoydı.

1936 - jıldıń 17 - iyul kúni áskerler Marokashda kóterilis basladılar. 18 - iyulda kóterilis Ispaniya aymaǵına kóshti. Nátiyjede, Ispaniyada puqaralar urısı baslandı. Armiyanıń 80 procenti kóterilisshi fashistlar tárepine ótti. Kóterilisde general F. Franko (1892 - 1975) basshılıq etdi. Ispaniya nızamlı húkimeti respublikanıń konstituciyalıq basqarıw princpıın qorǵaw maydanınan asıǵıs sharalar kóre basladı. 300 mıń adamlıq respublikashılar armiyası tuzildi. Puqaralar urısı táǵdirin Germaniya hám Italiyanıń aralasıwı hal etdi. Olar óz áskeriy kúshlerin F. Frankoga járdemge jiberdilarAQSH “betaraflik”, Ullı Britaniya hám Fransiya Ispaniya jumıslarına “qospaslik” jolin tutdilar. Nátiyjede respublikashılar shetten qural satıp alıw múmkinshiliginen juda boldılar. Evropa mámleketlerinen, sonday-aq Sovet mámleketinen valantyor bólimler kelip, Ispaniyanıń nızamlı húkimeti tárepinde turıp urıs háreketlerinde qatnasdılar.

1936 - jıl sentyabrinde kóterilisshi fashistlar mámleket paytaxtı madridga hújim basladılar. Fashistlar áskeriy sayman sapa hám muǵdarı tárepinen úlken ústinlikke iye edi. Respublikashılar olarǵa qarsı sáhárovar urıs penenetdiler. Biraq kúshler teń emes penenedi. Fashizm uttı. 1939 - jıl 28 - martda Madrid iyeledi. Batıs mámleketleri F. Franko húkimetin tezlik penen tán aldılar.

Qadaǵalaw sorawları.

1. Birinshi jáhán urısınıń Italiya hám Ispaniya ushın aqıbetlerin sóyleń.

2. Italiya hám Ispaniyada fashizm qaysı jol menen hákimiyattı iyeledi?

3. Ispaniyada monarxiya awdarılıwın sóyleń.

Tayansh sóz dizbegiler.

Irlando húkimeti, Mussolinining ishki hám sırtqı siyasatı,

“Qızıl eki jıllıq”, Lateran pitimi, Primo de PrRivera diktaturasi,

Alfonso XIII. Xalıq fronti Largo Kabalero basshılıǵında.