Йўлдошев н.Қ., Болтабаев м. Р., Тошходжаев м. М

9.8. Ташкилот ходимларининг бошқарувдаги иштироки 
Ташкилот ва меҳнат жамоаси бошқарув тизимининг энг муҳим тавсифи 
жамоа аъзоларининг ташкилот (бўлинма)ни бошқаришдаги иштирокидир. 
Меҳнат жамоалари фаолияти юзасидан олиб борилган қатор тадқиқот 
ва кузатишлар шуни кўрсатмоқдаки, ишчиларнинг у ёки бу шаклда 
бошқарувда қатнашиши қуйидаги ижобий натижалар беради: 
- 
ташкилотнинг инсон потенциалидан фойдаланиши яхшиланади; 
- 
ишчиларнинг меҳнатга мотивлашуви кучаяди; 
- 
ишлаб чиқариш ва меҳнат самарадорлиги ошади; 
- 
ўзгартиришлар таклифи киритилган муҳокамаларда ишчиларнинг 
ўзлари ҳам қатнашганларида, улар бундай ўзгартиришларга камроқ 
қаршилик кўрсатадилар; 
- 
ташкилотда 
коммуникация 
тизими 
ривожланади, 
қуйидан 
коммуникация 
тизими очилиб, ходимлар 
томонидан раҳбариятга 
кўрсатиладиган босим сусаяди. 
Ходимларнинг бошқарувда иштирок этиш каби мутлақо табиий 
истагини шу билан асослаш мумкинки, бажарадиган ишлари ва ҳал 
қиладиган масалалари доирасидан четга чиқса ҳам, уларнинг кўпчлиги 
ташкилот (бўлинма)ни у ёки бу шаклда бошқариш, ташкилотда содир 
бўлаётган жараёнларда иштирок этишни хоҳлайдилар. Гап шундаки, 
ташкилотда инсон ўзини фақат ижро этувчи сифатида намоён этмайди. У, 

---

298 
шунингдек, ишининг уютирилиши ва қандай шароитда кечиши, ташкилот 
фаолиятига кўрсатаётган таъсирининг қандайлиги билан қизиқади . 
Фақат айрим ишчиларгина услуби авторитар раҳбар қўлида меҳнат 
қилишни, назорати кучли вазиятларни маъқул кўрадилар. 
Ишчиларни бошқарувга жалб этиш, қатор ҳолларда, кундалик 
масалаларни ҳал этишда менеджерларнинг ҳукмронликдан маълум даражада 
бош тортиши, керакли ваколатларнинг ходимларга топширилиши ва 
муаммоларни ҳал этишдаги жавобгарликнинг уларга юклатилиши билан 
боғлиқ. Бу қуйидаги ҳолларда:
- 
ишчилар тажрибага эга бўлиб, мустақил ишлашни хоҳлаганда; 
- 
инсон юқори касбий маҳоратга эришганда; 
- 
одамлар юксак даражада виждонли, онгли бўлишганда; 
- 
ноаниқ вазиятларда муаммолар ва уларнинг ҳал этиш йўллари қуйи 
поғона кишиларига яхшироқ кўринганда мақсадга мувофиқдир. 
Ҳозирги замон шароитларида ишчиларнинг бошқарувда иштирок этиш 
шакллари 
ниҳоятда 
ранг-барангдир. 
Уларнинг 
энг 
асосийлари 
қуйидагилардан иборат: 
- 
ишчиларнинг бошқарувга оид масалалар: а) ўз фаолияти - иш тартиби, 
ишларни бажариш воситаларини танлаш; б) ташкилот (бўлинма) фаолияти - 
маҳсулот ишлаб чиқариш (сотиш) ва ҳ.к.лар бўйича қарорлар тайёрлаш ва 
қабул қилишдаги иштироки; 
- 
ишчиларнинг қарорлар тайёрлаш, қарорлар қабул қилиш учун зарурий 
ахборот-маълумотлар тўплаш, мақсадни ўртага ташлаш, вазифаларни 
аниқлаш ва ишларни ташкил қилишга жалб этилиши; 
- 
ишчиларга маҳсулот сифати ва ҳажми юзасидан назорат ҳуқуқи 
берилади; шунга яраша якуний натижа бўйича жавобгарлиги белгиланади; 

---

299 
- 
ишчи вакиллари корпорациялар директорлари кенгаши ишида 
қатнашадилар;
- 
моддий рағбатлантириш бўйича, хусусан, маҳсулот сифатини 
яхшилаш, меҳнат ишлаб чиқаришини ўстириш ва ҳ. к.лардан келиб чиққан 
ҳолда, ишчи кенгашлари(ишчи ва бошқарувчиларнинг қўшма қўмиталари) 
ташкил қилинади ва фаолият олиб боради; 
- 
ходимлар ўз тасарруфларидаги ишларни, ташкилот ва бўлинмаларнинг 
ишларини такомиллаштиришга оид таклифлар киритишда қатнашадилар; 
- 
ишчиларга ишчи гуруҳларини ташкил қилиш ҳуқуқи берилади. Бунда, 
аслида, нафақат ўзининг шахсий иши, балки ишда кимлар билан шерикчилик 
қилган бўлса, уларнинг иши юзасидан ҳам қарор қабул қилиш ҳуқуқи 
берилади. 
Амалда 
партисипатив 
бошқарувларни 
олиб 
боришнинг 
бу 
йўналишлари чамбарчас боғлиқ бўлиб, бир-бирини яхши тўлдиргани боис, 
одатда, муайян уйғунликда қўлланилади. Бундан ташқари, мана шу
йўналишларнинг ўзаро уйғунлашуви ўзининг самарасини кўрсатиши 
мумкинки, уларнинг барқарор турларидан партисипатив бошқарувнинг аниқ 
шакли сифатида фойдаланилади. 
Бошқарув фаолиятининг энг муҳим кўринишини бажаришда, яъни 
бошқарув қарорларини тайёрлаш ва қабул қилишда ташкилот ишчилари 
иштирокини кўриб чиқиш мумкин. Бунда иштирок этишнинг уч даражасини 
ажратиш керак. 
Биринчиси – тайёрланаётган қарорлар учун таклифлар бериш. Бу 
борада ташкилот тузилмаси ва бошқа ўзгаришларга оид таклифлар бериш 
талаб қилинмайди. Раҳбарияти марказлаштирилган корхоналарга нисбатан 
ҳам шундай ёндашув татбиқ қилинади. 

---

300 
Иштирок этишнинг иккинчи даражаси – қарорларнинг альтернатив 
вариантларини ишлаб чиқиш. Бунда ана шу масалаларни ҳал этиш учун 
ташкилотда махсус тузилмаларни таркиб топтириш талаб қилинади. 
Вақтинчалик ёхуд доимий қўмиталар ва комиссиялар тузиш йўли билан 
мазкур вазифа амалга оширилади. Хўжалик ҳисобидаги ёки ихтилофларга 
оид комиссиялар (Россия корхоналарида), ишчи гуруҳларига кадрлар танлаш 
қўмиталари (Америка корхоналарида), сифат тўгараклари (Япония 
корхоналарида) бунга ёрқин мисол бўлиши мумкин. 
Иштирок этишнинг учинчи даражаси – альтернатив вариантлардан
қарорларни узил-кесил танлаб, қабул қилиш. Бунда илмий-техникавий, 
техник-иқтисодий ва бошқариш хусусиятига эга махсус кенгашлар иши 
шаклларида бошқарувда иштирок этишни амалга ошириш кўзда тутилади. 
Ушбу кенгашлар таркибига, одатда, раҳбар поғонасидан пастки, 
бошқарувнинг қуйи поғонасидаги шахсларидан қабул қилиш ҳуқуқи 
берилади. 
Мазкур кенгашлар: 
- 
ўзларига бўйсунадиган бўлинмаларнинг ташкилот бошқарувининг 
бошқа поғоналари билан мос сиёсати (қоидалар ва процедуралар)ни 
белгилайди; 
- 
кенгаш тегишли бўлган раҳбарга бўйсунадиган бўлинмалар 
фаолиятини мувофиқлаштиришга масъул ҳисобланади; 
- 
бошқарувнинг қуйи ва юқори поғоналари билан ҳамкорликда олиб 
борадиган шу бўлинмалар фаолиятининг интеграцияси учун кенгаш 
жавобгардир. 
Шуни ҳам қайд этиш керакки, кенгашлар ўзларига қарам бўлинмалар 
номидан эмас, балки фақат ўз поғоналарида рўй берадиган жараёнлар 
юзасидан қарорлар қабул қилади.

---

301 
Қатор ҳолларда, аслида, раҳбарлар қошида тузилган кенгаш 
қарорлари уларнинг ўзи бажарилиши мажбурий ҳисобланади. 
Баъзи кенгашларга ҳисобдор раҳбар фаолиятини баҳолаш ва 
маъқуллаш вазифаси топширилади (ишдан бўшатиш ҳуқуқи юқори поғона 
раҳарияти ваколатида қолади). 
Ишчиларнинг бошқарув қарорларини тайёрлаш ва қабул қилишдаги 
иштироки: 
- 
кўрилаётган қарорларда альтернатив вариантлар сонини кўпайтиришга; 
- 
муаммоларни муҳокама қилишда катта тажриба орттиришга; 
- 
ташкилотнинг ташқи ва ички муҳитига бериладиган баҳоларнинг 
турлича бўлишига; 
- 
оқибат-натижада қабул қилинаётган бошқарув қарорлари сифатининг 
яхшиланишига ёрдам беради. 
Шундай фикр ҳам мавжудки, корхона поғонасидаги қарорларни 
қабул қилиш жараёнида ёлланма ишчилар сони қанчалик кўп бўлса, 
меҳнаткашларнинг манфаатлари шунчалик тўлиқ акс эттирилади. Бунда, 
одатда, фақат камчиликни ташкил қилган фаолларгина қатнашади. Демак , 
ишлаб чиқариш кенгашлари таркибини кенгайтириш эмас, балки 
бошқарувда иштирок этишнинг бошқа шакллари устида изланишлар олиб 
бориш керак. 
Немис олимлари (46) бошқарув қарорларини тайёрлаш ва қабул 
қилишда ишчилар иштирокининг қуйидаги эҳтимолий вариантларини 
ажратиб кўрсатадилар(иштирок этишнинг ўсиб бориш даражасига кўра): 
- 
раҳбар буйруқ чиқарилгунча, қўл остидаги ишчиларини ўзининг 
қарорлари тўғрилигига ишонтириш учун ҳаракат қилади; 

---

302 
- 
раҳбар қарор қабул қилади, бироқ, ишчилар савол беришига йўл 
беради, жавоб билан эса ишчиларнинг қўллаб-қувватлашига эришади; 
- 
раҳбар қарор қабул қилингунча, ўз ишчиларининг билдирмоқчи 
бўлган фикрларини эшитади; 
- 
гуруҳ (жамоа) биргаликда ишлаб чиққан қарорлари сирасидан 
таклифлар тайёрлайди, раҳбар эса якунловчи қарорни қабул қилади; 
- 
раҳбар муаммони таҳлил қилиб, унинг қабул қилиш чегарасини 
аниқлаб бергандан сўнг, гуруҳ (жамоа) қарор қабул қилади; 
- 
гуруҳ (жамоа) қарорлар қабул қилади, раҳбар эса гуруҳ ичи ва 
ташқарисида ўзаро мувофиқлаштирувчи ролини амалга оширади. 
Жаҳон тажрибаси бошқарувда ходимлар иштирокига оид бой тажриба 
орттирган. Бунга мустақил бирлашмалар, яъни меҳнаткашларнинг анча кенг 
тарқалган мухтор бригадаси, сифат тўгараги (Японияда улар 50-йилларнинг 
бошида, Европада эса ўтган асрнинг 80-йилларидан бошлаб қарор топган) 
ишчи гуруҳларини мисол келтириш мумкин. Булар ўзини ўзи бошқарувчи 
ташкилий 
тузилмалар 
бўлиб, 
ваколати 
доирасида 
фаолиятини 
режалаштиради ва уларнинг натижаси юзасидан назорат олиб боради. 
Аъзоларининг сони ўнта ёки ундан камроқ бўлган бу кичик ишчи гуруҳлари 
ҳар ҳафтада бир марта учрашиб, бир соат давомида ишнинг яхшиланишига 
доир махсус муаммо ва таклифларни муҳокама қиладилар. Одатда қуйи 
поғона раҳбарлари ҳам бундай кенгашларда қатнашиб туришади, аммо айнан 
ишчиларнинг ўзлари баҳс олиб боришади. Қарорлар қабул қилингач ёки 
бирон-бир ҳаракатлар тавсия этилгач, улар раҳбариятга тақдим этилади ва 
албатта қўллаб-қувватланиши таъминланади. 
Ишнинг бундай ташкил этилишига: касбий маҳоратга эга ишчиларнинг 
юксак меҳнат унумдорлигига эришишини мақсад қилган, марказлаштирилган 
бошқарув тузилмасига оид ўзгаришларнинг муҳим унсури сифатида 
ёндашилади. 

---

303 
Ғарбий Европа мамлакатлари корхоналарида ишчиларнинг бошқарувда 
иштирок этиш шакллари турлича бўлишига қарамай, бугунги кунга келиб, 
унинг икки асосий вариантини ажратиб кўрсатиш мумкин: 
- 
кўпроқ ГФРга хос, қонунлар мажмуасига асосан белгиланган иштирок 
этиш тизими; 
- 
Буюк Британияга хос, ишчиларнинг жамоа шартномалари ва қўшма 
маслаҳатлар асосидаги иштирок этиш тизими. 
Ишчиларнинг бошқарувда иштирок этиш тизими вакиллик таркибига 
кўра ҳам фарқланади. Тегишли органлар фақатгина ўзларининг вакилларидан 
таркиб топса, у ёлланма ишчиларнинг “соф ” вакиллигидан иборат бўлиши 
мумкин. Бу органлар корхонанинг барча ишчилари томонидан очиқ ёки 
яширин овоз бериш йўли билан сайланади. Масалан: ГФР, Испания, 
Португалия ва Греция иштирок этишнинг бу тури сифатида ажралиб туради. 
Иштирок этишнинг бошқа бир тури: ёлланма ишчи ва иш берувчиларнинг 
аралаш вакиллигига, одатда, паритет бўлиб ишлашига асосланади. 
Учинчи типи – касаба уюшмаси вакиллиги. Бундай ҳолларда, касаба 
уюшмаси фақат ўз аъзоларининг эмас, балки корхонада банд бўлган барча 
ишчилар манфаатларини ҳам ифода этади (Буюк Британия, Ирландия, ва 
Италия). Умумий фикрларга кўра, ишлаб чиқариш бошқарувида ишчилар 
иштирокининг энг тўлиқ ривожланган тизими сифатида ГФР тан олинди, у 
бу борада ўзининг қадимий анъаналарига эга. Корхоналар поғонасида 
иштирок этиш тизимининг асосий роли ишлаб чиқариш кенгаши ихтиёрига 
ўтказилади. Улар касаба уюшмасига мансуб бўлишидан қатъий назар, 
ёлланма меҳнатнинг барча аъзолари томонидан сайланадилар. Ҳамма 
корхоналарда уларнинг таркиби беш кишидан кам бўлмаган ҳолда, иш билан 
банд бўлувчилар ҳисобига ташкил қилиниши керак. Ишлаб чиқариш кенгаши 
корхонанинг меҳнатга оид қонунлари, жамоа шартномаси ва битимларига 
амал қилиш юзасидан назорат олиб боради. Ёлланиб ишлаш, ишчиларнинг 

---

304 
бошқа ишга ўтказилиши ва ишдан бўшатилишга дахлдор ҳамма қарорларда у 
билан келишиш шарт. Кенгаш, шунингдек, иш вақтининг регламенти (ишга, 
таътилга оид тартиб), нафақа таъминотининг ички тизими, тиббий хизмат 
кўрсатиш, техника хавфсизлиги бўйича тадбирлар ўтказишда қатнашиш ва 
б.ларга тааллуқли қарорларни қабул қилади. 
Булардан ташқари, йирик компанияларда кузатув олиб бориш 
кенгашлари ҳам мавжуд бўлиб, уларга ёлланма ишчилардан вакиллар 
киритилади. Ушбу кенгаш бошқарувни сайлайди, унинг фаолиятини назорат 
қилади ва муайян тамойилларга асосланган ҳолда, масалан, баъзи 
корхоналарнинг ёпилиши ёки аксинча сармоя ажратиш билан боғлиқ 
масалаларни ҳал қилади. Бунда ёлланма ишчи вакиллари акциядорлар 
вакиллариникига ўхшаш ҳуқуқ ва иш вазифаларига эга бўладилар. 
Кенгашлар корхонанинг ички муаммолари билан шуғулланади, 
уларнинг йўналиши – битимга келиш. Касаба уюшмаларига эса тармоқ 
(тариф) битимларини тузиш ваколати берилган. Ваколатлар чегарасининг 
аниқ, тўғри белгиланиши бошқарувда иштирок этишнинг, ҳатто, бир неча 
шакллари мавжуд бўлса ҳам, ижобий натижаларга олиб келади.
Демак, бошқарувда иштирок этишнинг турли шакллари бўлиши 
мумкин. Бунда мулкдорлар ва иш билан бандлар манфаатларининг ўзаро 
оқилона нисбатини қидириб топиш катта аҳамиятга эга. 
Ғарбий 
Европа 
мамлакатларининг 
тажрибаси 
ходимларнинг 
бошқарувда иштирок этишининг кўпгина шакллари қонунчилик асосидаги 
расмийлаштириш ва мустаҳкамлаш талаб қилинаётганини кўрсатмоқда. 
 
Бундан ташқари, ишчилар вакиллари иш берувчидан ташкилотни қайта 
шакллантириш ёки тугатиш масалалари тўғрисида маълумот олишга; 

---

305 
ишчиларнинг 
меҳнат 
шароитларини 
ўзгартирадиган 
технология 
янгиликларини татбиқ этишга; ишчилар тайёргарлиги ва қўшимча касбий 
маълумот олишга ҳақли. 
Жаҳон тажрибасида, шунингдек, ишчиларнинг сармоя ва фойдада 
ҳамда фирмалар бошқарувида иштирок этишининг бир неча шакллари 
мавжуд бўлиб, улар, хусусан, қуйидагилар: 
- 
ишчилар сармояга шерик сифатида қатнашадилар ва бошқарув 
назоратини олиб борадилар; 
- 
ишчилар сармоянинг катта қисмига эгалик қиладилар ва қисман 
назорат олиб борадилар; 
- 
ишчилар сармоянинг кичик қисмига эгалик қиладилар ва бошқарувда 
ҳам жуда кам иштирок этадилар. 
Ишчиларнинг бошқарувдаги иштироки ходимларнинг мулкка эгалик 
қилишга асосланган қатнашувидан фойдаланаётган фирмалар учун объектив 
зарурат бўлиб қолмоқда. 
Қатор давлатларда шунга ўхшаш тажриба қўллаб-қувватланмоқда. 
Бинобарин, АҚШ конгресси сўнгги йилларда,аввало, солиқ имтиёзлари йўли 
билан ишчилар мулкини ривожлантирувчи у ёки бу шаклдаги 20дан ортиқ 
федерал қонунларни қабул қилди. 
Европа Ҳамжамияти Кенгаши бутун Ғарбий Европа мамлакатларида 
“ишчилар мулки”га ўтиш дастурларини (ESOP дастурларини) кенгайтириш, 
яъни халқ корхоналарини ташкил этиш бўйича тавсиялар қабул қилди. Бунда, 
авваламбор, директорлар кенгашига ишчиларнинг вакил қилиниши тахмин 
қилинади. ЕҲ(ЕС) нинг амалдаги низомига кўра 1975 йилдан бошлаб 
директорлар кенгашига бериладиган овозларнинг 113 қисмига ишчилар 
эгалик қиладилар. 

---

306 
Қайд этиш жоизки, сўнгги йилларда ташкилотлар бошқарувидаги ўтган 
юз йилликда ҳукмронлик қилган тейлоризмдан чекиниш, ташкилотларни 
ривожлантиришда замонавий йўналишларнинг пайдо бўлиши ташкилотнинг 
янги турларини бунёд этишда ишчиларнинг қатнашиш имкониятларини 
жиддий кенгайтириб, тараққий этган шаклларининг юзага келишига ёрдам 
бермоқда.