Jizzax viloyati Geografnk o‘rnn va tabniy resurs saloxiyati

Aholnsi va mehnat resurelari geografiney. Viloyat mamlakatimizda o‘zining demografik saloxiyati bo‘yicha oxirgi o‘rinlarning birini egallaydi (Navoiy va Sirdaryo viloyatlaridan oldinda, xolos,).
21-ya Jizzax viloyatn axoliennnng o‘enshi va xududiy tarknbi.

t/r	Qishlok tumanlarn	Axolisn	MNNG KINGI	O‘snsh, %	O‘rtacha bkr nnllnk ko‘payish, %
		2001 y.	2014 y.
1	Arnasoy	38,4	41,9	109,1	0,70
2	Baxmal	102,1	136,4	133,6	2,25
3	Do‘stlik	49,5	58.9	119,0	1,35
4	Jizzax	L 142,3	188,9	132,7	2,20
5	Zarbdor	46,4	60,3	130,0	2,05
6	Zafarobod	40,7	45,0	110,6	0,80
7	Zomin	120,0	158,7	132,3	2,20
8	Mirzacho‘l	-	44,9	.	-
9	Paxtakor	50.2	66,7	132,9	2,20
10	Forish	72,5	83,3	114,9	1,05
11	G‘allaorol	119,8	152,9	127,6	1,90
12	Yangiobod	21,5	25,5	118,6	1,30
	Jizzax shaxri	132,5	163,4	123,3	1,65
	Jamn vilo» I bo‘yicha	991,0	1226,8	123,8	1,65

Jaovach Uzbekiston Respublikam Davlat statistika ko‘mitasi mayaumotyaari asosida hisobyaab chiqilgan.
Aholisining o‘sish sur’ati ham respublika o‘rtacha darajasi atrofida. Aholining tabiiy ko‘payishi bo‘yicha Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlaridan keyingi, taxminan Xorazm, Namangan va Buxoro viloyatlari bilan bir katorda turadi. 21 -jadval ma’lumotlari taxlili shuni ko‘rsatadiki, so‘ngti 13 yil mobaynida viloyat aholisi 123 foizga o‘sgan holda, o‘rtacha bir yillik ko‘payish 1,60 foizga teng bo‘lgan.
Eng yukori ko‘rsatkich Baxmal, Jizzax va Paxtakor tumanlarida ko‘zga tashlanadi, bu xolat ularning ijtimoiy-iktisodiy rivojlanishi bilan bog‘lik bo‘lgan. Arnasoy, Zafarobod va Forish tumanlarida demografik rivojlanish sustroq. Aholi soni bo‘yicha Yangiobod respublikamizda fakat Tomdi tumanidan (Navoiy viloyati) oldinda turadi, xolos. Demografik xususiyatlar, o‘z navbatida, axolining tabiiy hamda mexanik harakati tufayli yuzaga kelgan. Viloyatda tug‘ilish va tabiiy ko‘payish
kursatkichlari yuqori. Jizzax viloyati aholisi yiliga, 17-18 ming kishiga ko‘payib bormoqda. Bunday kupayish to‘liq tabiiy harakat natijasida yuzaga kelgak, migratsiya aloqalari esa salbiy natijalarga ega bo‘lib, tabiiy kupayish bu manfiy qoldig‘iыi to‘ldiribgina qolmay, umumiy aholi o‘sishini ham ta’minlaydi. 2013-yilda viloyat aholisining tabiiy ko‘payishi 18,6 promille, migratsiya qoldig‘i esa minus 0,6 %o. 2012-yilda ko‘chib kelganlar 7748 kishi, ko‘chib ketganlar 10016 kishi. Har ming kishiga hisoblaganda, tug‘ilish viloyat bo‘yicha 22,6 kishini, vafot etgailar 4,0 kishini tashkil kilgan. 22-jadval ma’lumotlari ko‘rsatishicha, tug‘ilish va tabiiy ko‘payishning yuqori darajalari Baxmal va Zarbdor tumanlarida qayd etilgan.
22-jadval Jizzax vnloyatn axolisnking tabiiy va mexanik xarakatn
(har ming kishiga nisbatan, 2013 y.)

t/r	\ududlar	Tabiiy qarakat			Mexanik xarakat
		tug‘nlnsh	v.ihm	tabiiy kupayish	kelgan lar	ketgan lar	migratsiya saldosi
1	Arnasoy	20,6	3,1	17,5	11.2	14,6	-3,4
2	Baxmal	25,4	4,4	21,0	5,3	5,7	-0,4
3	Do‘stlik	20,7	3,4	19,3	11,2	11.5	-0,3
4	Jizzax	24,3	4,4	19,9	5,8	4,7	1,1
5	Zarbdor	25,1	3,7	21,4	9.4	7,8	1,6
6	Zafarobod	21,5	3,0	18,5	11,9	11,9	0,0
7	Zomin	23,4	4,4	19,0	3,3	4,5	-1,2
8	Mnrzacho‘l	19,5	2,6	16,9	21,6	14,6	7,0
9	Paxtakor	23,0	4,0	19,0	7,6	8,0	-0,4
10	Forish	10,8	3,8	17,0	6,2	7,4	-1.2
11	Gallaorol	23.1	4,5	18,6	3,3	5,1	-1,8
12	Yangiobod	21,1	4,0	17,1	4,8	8,4	-3,6
	Jizzax shaxri	19,2	3,8	15,4	8,8	11,3	-2,5
	Viloyat bo‘yicha	22,6	4,0	18,6	7,0	7,6	-0,6

Jadval O‘zbekiston Respublikam Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.
Viloyat markazi -"Jizzax shahrida tugilish 19,2 %o,"tabiy'y kupayish 15,4 yoki 1,54 % ni tashkil etgan. Ulim kursatkichlari Arnasoy, Mirzacho‘l, Zafarobod, Do‘stlik tumanlarida qolgan hududlarga nisbatan pastroq. Tabiiy kupayish esa, o‘lim geografiyasida uncha katta tafovut bo‘lmaganligi sababli, asosan tug‘ilish darajasi bilan bslgilanadi. Viloyatning nozogeografik vaziyati ham o‘ziga xos. Bu yerda, xususan, Baxmal, G‘allaorol tumanlarida toza ichimlik suvi bilan ta’minlanganlik darajasi pastligi tufayli turli xil yuqumli kasalliklar uchrab turadi.
Jizzax viloyatida migratsiya jarayonlari an’anaviy xususiyatga ega. Dastavval, o‘tgan asrning 60-70 yillarida Mirzacho‘l dashtini o‘zlashtirish
munosabati bilan bu yerga respublikamizning boshqa viloyatlaridan, ayniksa ko‘shni Samarkand viloyatining Jomboy, Poyarik, Bulungur, Pastdarg‘om, Navoiy viloyatining Nurota tumanlaridan kuplab axoli ko‘chib kelgan. So‘ngti yillarda esa migratsiya okimi teskari yo‘nalishda kuchayib bormokda. Xususan, yangi o‘zlashtirilgan xududlarda kelganlarga nisbatan ketganlar ko‘p.
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 2013-yilda viloyatning deyarli barcha kishlok tumanlari va Jizzax shahrida migratsiya intensivligi yuqori bo‘lgan xolda uning natijasi manfiy bo‘lgan. Ayni vaqtda, Mirzacho‘l tumanida xar ming kishiga 21,6 kishi kelgan, 14,6 kishi ketgan, migratsiya qoldigi musbat 7,0 promillega teng bo‘lgan. Umuman olganda esa, Jizzax va Zarbdor tumanlarida xam axoli almashinuvining natijasi ijobiy, eng katta yo‘qotish Yangiobod va Arnasoy tumanlarida kuzatiladi.
Viloyatda 2013-yilda urbanizatsiya darajasi 47,5 % (respublikada 51,2 %), 2008 yilda esa u 29,2 foiz bo‘lgan. Shaharliklar 6 ta shahar 43 ta shaxarchalarda istikomat qiladi. "Kishlok tarakkiyoti va farovonligi yili" Davlat dasturining ijrosiga binoan viloyatda 34 ta kishlok axoli punktlarita shaharcha makomi berilgan. Jumladan, Jizzax tumanida ularning soni 7 ta: Jizzaxlik, Gandumtosh, Qorayantoq, Tokchilik, Mulkanlik, Kangli va Uchtepa; Baxmal tumanida 6 ta: Mugol, Novka - I, Alamli, Tongotar, Oktosh xamda Baxmal; G‘allaorolda 4 ta: Abdukarim, Lalmikor, Chuvillok, Kangli - 1. Qolgan tumanlarda bunday shaharchalar ozroq, Paxtakor va Do‘stlik tumanlarida esa atigi bittadan (Gulzor va Navro‘z).
Yangi shaxarchalar orasida G‘oliblar (12,0 ming kishi), Jizzaxlik (15,6 ming), Tokchilik (15,8 ming), Mulkanlik (11,0 ming), Yuksalish (11,5 ming kishi) aholi soni bo‘yicha ajralib turadi. Umuman olganda esa, Jizzax shahridan tashkari kolgan shahar joylar ko‘proq kichik sinflarga taalluqli. Bu yerda urbanistik tarkibning o‘rta bo‘g‘ini nixoyatda zaif: 50-100 ming aholiga ega bo‘lgan birorta shahar yo‘q, Paxtakor, G‘allaorol, Dashtobod shaharlari aholisi 20-25 ming atrofida.
Jizzax viloyatida 500 dan ortiq kishlok aholi punktlari bor. Yangi shaxarchalar paydo bo‘lganligi sababli kolgan kishloqlar yanada maydalashgan; har bir kishloqqa o‘rtacha 1100-1200 kishidan to‘g‘ri keladi. Nisbatan yirikroq kishloklar Sangzor daryosi hamda Toshkent -Samarkand avtomagistrali bo‘yida, Jizzax shahri atrofi va yangi o‘zlashtirilgan joylarda uchraydi.
Mexnatga layoqatli yoshdagi axoli 694 ming kishi, iktisodiy faol aholi 424 ming, iktisodiyotda band axoli 403 ming kishidan iborat. Bir yilda jami 43-45 mingta yangi ish o‘rinlari yaratiladi, ularning 3/5 kismidan ko‘prog‘i kishloq joylariga to‘gri keladi. Bu o‘rinlar, asosan, chorvachilik va kasanachilik doirasida tashkil etilgan. Band bo‘lgan
aholining 2/3 qismi moddiy ishlab chiqarish sohasiga mansub. 2012-yil yakunlariga ko‘ra, sanoatda band bo‘lganlar ulushi 7,5 %, kurilishda 6,9 %, savdo, umumiy ovqatlanish sohalarida 8,1 %, transport va aloqada 3,7 % ga teng. Iqtisodiyotda band bo‘lganlarning eng katta qismi qishloq va o‘rmon xo‘jaligida qayd etiladi (42,4 %).
Aholining milliy tarkibida mahalliy millat vakillari, ya’ni o‘zbeklar ko‘pchnlikni tashkil qiladi (88,5 %, 2013Y.). Shuningdek, bu yerda qozoklar (Forish, Arnasoy, Mirzacho‘l) va kirg‘izlar (Do‘stlik, Baxmal, Zimin) xam biroz ko‘proq. Boshqa millat vakillari - tojik, rus, tatarlar xam bor.
Xo‘jaligi. Jizzax viloyati o‘zining mintaqaviy iqtisodiyot tuzilmasiga ko‘ra rivojlanib boraetgan agrar-industrial xudud hisoblanadi. Uiint hissasiga respublika yalpi ichki mahsuloti qiymatining -2,2 foizi, sanoat ishlab chiqarishining -1,3, qishloq xo‘jalik mahsulotlarining 5,0, makana savdo aylanmasining -3,2 va pullik xizmatning -2,3, eksportning 10,2 - va importning -1,0 foizi to‘g‘ri keladi. Bu nisbiy raqamlarni viloyatning demografik saloqiyati bilan taqqoslaganda (4,0 %) vaziyat yanada oydinlashadi. Demak, aytish mumkinki, viloyatning faqat agroiktisodiyot tizimida ahvol birmuncha yaxshiroq.
Yalpi xududiy mahsulot tarkibi esa quyidagicha (2013 y.): sanoat ishlab chiqarishi -10,2 %, qurilish -8,4 %, qishloq xo‘jaligi -37,8 %, transport va aloqa -10,4 %, savdo va umumiy ovqatlanish -8,9 %, soliklar -3,5 %, boshqa sohalar -18,8 %.
So‘ntti yillarda barcha asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlarda o‘sish kuzatiladi. Kichik biznes (tadbirkorlik) yalpi xududiy mahsulotning 80,1 foizini ta’minlagan bo‘lib, bu sohada iqtisodiyotda jami band bo‘lganlarning 82,0 foizi xizmat qiladi. Uning hissasiga qishloq xo‘jaligi mahsulotining 99,8%, - qurilish -89,6 %, savdo - 34,2 %, sanoat mahsulotining 34,2 % to‘g‘ri keladi. Kichik biznesning asosiy qism,i xususiy tadbirkorlar faoliyatidan iborat.
Sanoati. Jizzax viloyati sanoati uncha rivojlanmagan. Faoliyat ko‘rsatayotgan jami sanoat korxonalarining soni 1170 ta, shu jumladan, yirik sanoat korxonalari 19 ta. Bu makroiqtisodiy sohada 7,2 ming kishi ishlaydi. Tarmokdar tarkibida yengil va oziq-ovqat sanoati yetakchilik qiladi. Mazkur ikki tarmoq viloyat yalpi sanoat mahsulotining 2/3 qismini beradi (6-rasm).
2013-yilda 70,2 ming tonna paxta tolasi, 115 ming t chigit, 12,6 ming t o‘simlik yog‘i, 56,9 ming t un, 47,3 ming t omixta yem, 530 ming dona akkumlyatorlar ishlab chiqarilgan. Shuningdek, 85,4 ming t go‘sht va go‘sht mahsulotlari, 400,2 ming t sut mahsulotlari qam olingan.
■ yoqilg‘i-energetika ■ mashinasochlik va metalni qayta ishlash
«yengil sanoat • oziq ovsat
■ kimyo va neft kimyogi ■ qurilish materiellari
un krupa oa kombikorm k boshsalar
Akkumulatorlar Jizzax akumlyator zavodida, un mahsulotlari Jizzax va Do‘stlik shaharlarida joylashgan don mahsulotlari kombinatlarida, plyonka va quvurlar "Jizzax plastmassa" AJda ishlab chiqariladi. Paxtani qayta ishlash zavodlari paxta yetishtirishga ixtisoslashgan qishloq tumanlari markazlarida joylashgan (Paxtakor, Do‘stlik, Mirzacho‘l).
Viloyat sanoati akkumulator, plastmassa buyumlar, trikotaj buyumlar, oxak, gips, paxta yog‘i, un kabi mahsulotlarni, ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Viloyatda elektr energetika bazasi nihoyatda suet rivojlangan: elektr energiyani Sirdaryo IES dan olinadi.
Tog‘-kon sanoati Qo‘ytosh (volfram, molibden), Marjonbuloq (oltin), Uchquloch (qo‘rg‘oshin, rux) va boshqa "resurs" shaharchalarda tashkil etilgan. Kime, mashinasozlik va mstallni qayta ishlash, qishloq va yo‘l xo‘jaligi mashinalarini ta’mirlash yo‘lga qo‘yilgan. Viloyatda qurilish materiallari sanoati ham birmuncha rivojlangan (Jizzax, Dashtobod, G‘allaorol). Zafarobod tumanida yirik sement zavodi ishga tushirilgan. (2013-yilda uning qurilishiga 120 mln AQSh dollari sarflangan).
15-ilovada keltirilgan ma’lumotlar tahlili ko‘rsatishicha, Jizzax shahri viloyat sanoati mahsulotining 36,0 foizini va Do‘stlik tumani 19,3 foizini ta’minlaydi. Bu soha Zomin va Paxtakor tumanlarida ham ko‘zga ko‘rinarli darajada. Qolgan qishloq tumanlarida esa sanoat ishlab chiqarishi rivojlanmagan (ayniqsa Mirzacho‘l va Yangiobod tumanlarida). Xalk iste’mol mollarining 46,6 foizi birgina viloyat markazi -Jizzaxga to‘g‘ri keladi. Qishloq tumanlari orasida Do‘stlik hamda Jizzax va G‘allaorol, Baxmal tumanlari ajralib turadi.
Umuman olganda esa, viloyat sanoatining tarmoqlar va xududiy tarkibi uncha rivojlanmagan. Binobarin, bu yerda mavjud xom ashyo va
mineral resurslardan, boy mehnat zaxiralaridan samarali foidalanish asosida sanoat ishlab chikarish saloxiyatini yuksaltirishga katta e’tibor qaratish lozim. Maxalliylashtirish xamda ishlab chikarishni modernizatsiya va diversifikatsiyalash mintaqa sanoatini rivojlantirishning muhim omili bo‘lib xizmat qiladi. Xususan, "Jizzax" maxsus industrial zonasining barpo etilishi mintaka sanoat saloxiyatini keskin ko‘taradi.
Qishlok xo‘jaligi. Turli tarmoqlarga ixtisoslashgan kishloq xo‘jaligi Jizzax viloyati iktisodiyotining yetakchi tarmogi xisoblanadi. Mintaka paxta, chorvachilik, bog‘dorchilik, lalmikor dexkonchilik, asalarichilik, kartoshka, sabzavot, poliz (kovun, tarvuz) mahsulotlarini yetishtirishga ixtisoslashgan. Dexqonchilik xissasi - 48 %. Bu nisbat ob-xavo, iqlim sharoitlari xamda mamlakatimizning agrar siyosati ta’sirida o‘zgarib turadi.
Viloyatda jami kishlok xo‘jaligida foydalaniladigan yerlar 1266,3 ming gektarga teng. Uning 22,0 foizi sug‘oriladigan yerlar. Ko‘rinib turibdiki, mintakada intensiv ravishda qishloq xo‘jaligi, xususan sug‘orma dexkonchilikni rivojlantirish imkoniyatlari birmuncha cheklangan. Sugoriladigan yerlar ulushi ayniksa tog va tog‘oldi xududlarda joylashgan Forish, Zomin, Baxmal, G‘allaorol, Yangiobod kishlok tumanlarida oz. Forish tumanining kishlok xo‘jaligida foydalaniladigan yerlardan bor-yo‘g‘i 0,3 foizi, Yangiobod tumanining 6,6, Baxmal tumanining 8,2 foizi sugoriladigan yerlarga to‘gri keladi. Bu ko‘rsatkich Arnasoy, Zafarobod, Mirzacho‘l tumanlarida ancha yuqori, Zarbdor, Paxtakor, Jizzax tumanlarida esa u deyarli 100 foizga teng (23-jadvalga qarang).
Kishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yerlarning 38,4 foizi ekin maydonlari bilan, 59,8 foizi pichanzor va yaylovlar bilan band. Pichanzor va yaylovlar Baxmal, Zomin, Forish, Yangiobod kabi tog va tog‘oldi xududlarda joylashgan qishloq tumanlarida, ekin ekiladigan yerlar esa pasttdakislik xududlarda {Arnasoy, Do‘stlik, Paxtakor, Zarbdor va boshkalar) ko‘p.
2013-yil ma’lumotlari bo‘yicha, kishlok xo‘jalik ekinlarining umumiy maydoni 390 ming gektarni tashkil qiladi. Jami qishlok xo‘jalik maxso‘lotining 63,0 foizi dexkon xo‘jalig‘iga, 36,2 foizi fermer xo‘jaliklariga to‘gri keladi. Dexkon xo‘jaliklarining ulushi chorvachilikda, bog‘dorchilik, kartoshka, sabzavot va poliz maxsulotlarini yetishtirishda ko‘proq. Fermer xo‘jaliklari esa, asosan paxtachilikda. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, Jizzax viloyatida, ko‘shni Sirdaryo viloyatida bo‘lgani kabi, tadbirkorlar asosan fermer xo‘jaliklarida faoliyat ko‘rsatishadi. Ular yoki ularning ota-bobolari bir vaktlar respublika-mizning boshka viloyatlaridan ayni shu maqsadda ko‘chib kelishgan.





Jipax viloyat knshlok xo‘jaligida foidalaniladngan yerlartarknbn

Qishlok tumanlarn	May. yun 11 ming ga	Qnshlok xo‘jaligida foydalanshsh- digan yerlar maydoni, mnig ga	Shu jumladan, sugorila- digan yerlar, ming ga	Qishlok xo‘jaligida foydalaniladigan yerlarga nnsbatan, foizda
				ekin yerlar	kup yillik daraxt-zorlar	bo‘z yer­lar	pichan top va yaylovlar
Arnasoy	49,3	35,9	32,0	87,6	1,3	-	11,1
Baxmal	186.4	106,5	8,8	36,9	3,5	2,4	57,1
Do‘stlik	45,0	34,4	34,4	98,1	1,9		-
Jizzax	132,0	80,7	31,1	59,6	2,0	0.9	37,5
Zarbdor	50,7	35,8	34,3	96,4	M	0,5	8,0
Zafarobod	52,2	33,6	27,7	81,9	2,8	-	15,3
Zomin	287,0	197,3	34,9	35,1	0,3	0,2	64,4
Mirzacho‘l	48,0	35,5	31,4	86,7	2,3	0,8	10,2
Paxtakor	37,7	27,3	27,3	98,7	1,3