Jizzax politexnika instituti «qurilish materiallari va konstruksiyalari»

Fosfogips  asosidagi  gipsli  bog‘lovchilar  (GOST  125-79).  Fosfogipsni 
qayta  ishlash  orqali  gipsli  bog‘lovchi  materiallar  ishlab  chiqarish  samarali 
yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Fosfogips tarkibida 80...90 % gips mavjud bo‘lib, 
u gipsli xom ashyoga kiradi. Fosfogipsning yuqori dispersligi (3500...3800 sm
2
/g) 
tufayli uni maydalash va tuyish jarayonlari talab etilmaydi. 
Fosfogips  tarkibidagi  suvda  eriydigan  fosfor  va  fosfor  tarkibli 
qo‘shilmalarning  mavjudligi  fosforli  chiqindilarni  qayta  ishlash  jarayonini 
qiyinlashtiradi. Fosfogips asosida olinadigan bunday gipsli bog‘lovchilarning sifati 
nisbatan  pastroq  bo‘ladi.  Chunki  fosfogips  tuzilishida  g‘ovaklar  ko‘p  bo‘lganligi 
sababli  uning  suv  talabchanligi  yuqoridir.  Masalan,  oddiy  qurilish  gipsining  suv 
talabchanligi 50...70 %  bo‘lsa,  me’yoriy  fosfogips hamirini olish  uchun 120...130 
% suv sarflash talab qilinadi. 
Hozirgi  paytda  fosfogipsdan  gipsli  bog‘lovchilar  ishlab  chiqarishning  bir 
qator texnologiyalari ishlab chiqilgan va yo‘lga qo‘yilgan. 
YUqori  mustahkam  fosfogipsli  bog‘lovchi  olish  usullaridan  biri  fosfoyarimgidrat 
asosidagi 
texnologiyadir 
(fosfoyarimgidrat-ekstraksionli 
fosfor 
kislotasini 
yarimgidratli  sxemada  ishlab  chiqarishda  hosil  bo‘ladigan  chiqindi).  Bu  quyidagi 
qayta  ishlash  bosqichlaridan  iborat:  fosfoyarim-  gidratni  tuyish  va  faollashtirish; 
maxsus  qo‘shilma  yordamida  suyuqlantirish  va  keyingi  bosqichda  lentasimon 
vakuum  filtrda  eritmani  filtrlash;  qattiq  fazalarni  yuvish  va  gigroskoplik  namligi 
qolmaguncha quritish. 
Fosfoyarimgidratdan gipsli bog‘lovchilar olish ishlari uchta asosiy yo‘nalish 
bo‘yicha amalga oshiriladi: 
yuqori  mustahkam  va  oddiy  qurilish  gipsini  ishlab  chiqarish  uchun  xom  ashyoni 
ikki molekula suvli gipsgacha gidratatsiyalash; 
quritish orqali faollashtirish; 
qotirish faollashtiruvchilarini kiritish orqali angidrid hosil bo‘lguncha kuydirish. 
Qotishni  faollashtiruvchi  qo‘shilmalar  sifatida  turli  hil  ftorli  birikmalar 
qo‘llaniladi.  Fosfoyarimgidratdan  olinadigan  fosfogipsli  bog‘lovchilarning  fizik-
mexanik xossalari quyidagicha (O‘zRSt 768-97): 
uyma  zichligi  1190...1270kg/m
3
;  suv  talabchanligi  32...38  %;  qotishining 
boshlanishi  8...10  min.  tugashi  11...14  min.  Mustahkamligi  1,5  soatdan  keyin: 
siqilishdagi  6...9  MPa,  egilishdagi  3...4  MPa;  1  kunlikdagi:  siqilishdagi  10...16 
MPa,  egilishdagi  5...7  MPa;  doimiy  massagacha  quritilgach  siqilishdagi  30...40 
MPa, egilishdagi 7...9 MPa. 

---

Fosfogips  asosidagi  suvga  chidamli  bog‘lovchilar  sement  va  putssolanli 
qo‘shilmalarni  aralashtirish,  shuningdek,  fosfogips  eritmasini  turli  hil  gidravlik 
komponentlarni  (masalan,  nefelinli  shlam,  metallurgiya  shlaklari  va  x.  k.lar) 
birgalikda issiqliq bilan qayta ishlash orqali olinadi. 
Odatda  1  t  bog‘lovchi  olish  uchun  1,5  t  nam  fosfogips  va  0,1  t  qo‘shilma 
sarflanadi.  Bog‘lovchining  solishtirma  yuzasi  3000...4500  sm
2
/g  bo‘lganda  uning 
suv  talabchanligi  35...40  %    buladi.  Qotishining  boshlanishi  30...60  min.dan, 
tugashi  80...120  min.  keyin  sodir  bo‘ladi.  Siqilishdagi  mustahkamligi  3  soatdan 
keyin 6...7 MPa, doimiy massagacha quritilgach 20...40 MPa bo‘ladi. 
Qurilish gipsi fosfogipsni ohak bilan suyuq holatda neytrallashtirib, so‘ngra 
quritilgach maxsus barabanda degidratlash orqali olinadi. Ushbu texnologiya orqali 
olingan qurilish gipsining suv talabchanligi (me’yoriy quyuqlikka erishishi uchun) 
60...70  %,  qotishining  boshlanishi  6...12  min,  tugashi  10...20  min,  2  soatdagi 
siqilish bo‘yicha mustahkamligi 5...6, egilish- dagi 2,4...3 MPa. 
Angidridli  bog‘lovchilar  fosfogipsni  600...700 
0
C  haroratgacha  qizdirish 
orqali olinadi. Bunday bog‘lovchilar tarkibiga 1,2...2 % tuyilgan ohak qo‘shilganda 
tez  qotish  xususiyatiga  ega  bo‘ladi.  Qotishini  tezlatuvchi  katalizator  sifatida 
kuydirilgan dolomit (3...8%), natriy sulfat (0,5...1 %) va boshqa qo‘shilmalar ham 
ishlatilishi 
mumkin. 
Bunday 
qo‘shilmalarni  kiritish  orqali  angidridli 
bog‘lovchilarning  28  kundagi  siqilish  bo‘yicha  mustahkamligini  20  MPa  gacha 
etkazish mumkin. 
Suvga  chidamli  fosfogipsotsement-putssolanli  bog‘lovchilar  asosida  sinfi 
V3,5...V7,5  bo‘lgan  yengil  keramzitbetonlar  tarkibi  ishlab  chiqilgan.  Bunday 
betonlar  3  soatda  30...35  %,  bir  kunda  40...45  %  va  7  kunda  100  %  loyihaviy 
mustahkamlikka erishadi. 
Gipskeramzitbeton  mustahkamligining  dastlabki  vaqtda  tez  oshishi 
buyumlarni issiqliq bilan qotirishni talab qilmaydi, qoliplarni esa 30...40 min keyin 
ochish mumkin va x. k. Natijadatexnologik jarayonlar tezlashadi va buyumlarning 
tannarxi 10...15 % kamayadi. 
Fosfogipsli  chiqindilardan  olinadigan  gipsli  bog‘lovchilar  gips  sanoatida  samarali 
qo‘llaniladi(GOST  6266-89).  Hozirgi  paytda  ulardan  oradevor  plita  va  bloklari, 
manzarali  va  akustik  plitalar,  yengil  betonlar,  turli  hil  gipskartonli  listlar  ishlab 
chiqariladi (4.3...4.5 rasmlar).