Jizzax davlat

EKOTIZIMLAR DINAMIKASI VA SUKTSESSIYASI  

Biotsenozlarning  barchasi  ham  o`zgarib  turuvchan  bo`lib,  bu 

o`zgarishlar 2 xil bo`ladi: 

1)davriy o`zgarishlar 

2)ilgarilama o`zgarishlar 

---

Davriy  o`zgarishlarga  tashqi  muhitdagi  sutkalik,  mavsumiy  va  yillik 

o`zgarishlar  kiradi.  Sutkalik  o`zgarishlar  organizmlarning  aktivligiga  ta'sir  qiladi. 

Masalan,  O`rta  Osiyo  cho`llarida  yozning  jazirama  kunlarida  tush  payti  aktivlik 

keskin pasayadi, kechqurun va ertalab u keskin oshadi. 

Mavsumiy    o`zgarishlar  organizmlarning  nafaqat  aktivligiga,  balki  ularning 

soniga  ham  ta'sir  qiladi.  Bunga  hayvonlarning  bahorda  ko`payishi,  ko`zda 

ko`pchilik qushlarning issiq mamlakatlarga ketib qolishi kabilar misol bo`ladi. 

Biotsenozlardagi  ilgarilama  o`zgarishlar  undagi  organizmlar  soni  va 

tarkibini  qisman  yoki  to`liq  o`zgatirishga  olib  keladi.  Ular  organizmlar  jamoasiga 

muhit  omillarining  uzoq  davom  etadigan  bir  tomonlama  ta'siridan  kelib  chiqadi. 

Bunga misol qilib atrof muhiti o`ta ifloslangan joydan aholining ko`chib ketishini 

keltirish mumkin. 

Ilgarilama  o`zgarishlar  ba'zi  hollarda  ancha  chuqur  bo`lib,  biotsenoz 

butunlay  o`zgarib  ketadi.  Masalan,  havoning  davomiyli  kuchli  ifloslanishi  u 

joyning  suvi  va  tuprog`ini  ham  ifloslanishga  olib  kelishi  mumkin.  Bunday 

hodisaga  digressiya  ya'ni  biotik  jamoalar  holatining  yomonlashuvi  deyiladi. 

Buning natijasida u joydan nafaqat odamlar ketib qoladi. Balkim suv va tuproqdagi 

organizmlar  ham  qirilib  ketib,  biotsenoz  kambag`allashib  qoladi.  Bunday  chuqur 

o`zgarishlarga ekzogen o`zgarishlar ham deyiladi.  

Bundan  tashqari  tabiatda  endogen  o`zgarishlar  ham  bor-ki,  ularning 

natijasida  biotsenozning  tarkibi  birin-ketin  o`zgara  boradi.  Masalan,  tog`dagi 

yalong`och  toshlar  tabiiy  omillar  ta'sirida  sekin-asta  yemrilaboshlaydi.  Bunga 

sabab,  ularning  sirtida  paydo  bo`lgan  lishayniklar  quyosh  radiatsiyasi,  harorat  va 

namlik  ta'sirida  toshni  yemiradi.  Yemirilgan  tosh  ustida  dastavval  petrobiont 

(toshsevar)  o`simliklar  o`sadi.  Keyinchalik  toshlar  to`liq  yemirilib  adirlar  paydo 

bo`lgach,  bu  yerlarning  tuprog`iga  mos  keladigan  boshqa  o`simliklar  o`sadi.  Bu 

joylarning  hayvonot  dunyosi  ham  o`simliklarga  mos  ravishda  o`zgarib  boradi. 

Biotsenozlarning  ma'lum  tartibda  almashinishi  ekotizimlar  suktsessiyasi  deyiladi. 

Ekotizimlar  suktsessiyasi  geobotanikada  ekogenetik  suktsessiya  deyiladi,  chunki 

---

bunda  o`sha  joyning  ekologik  sharoitlari  birin-ketin  o`zgaraborib,  natijada  bu 

joyda oldingisidan butunlay farq qiladigan ekotizimlar vujudga keladi. 

Barcha  holatlarda  ham  suktsession  o`zgarishlar  tezligi  keyinchalik 

sekinlashadi va nihoyat to`xtaydi. Bu vaqtda u joydagi biotsenoz to`liq shakllangan 

bo`ladi.  Suktsession  o`zgarishlarning  to`xtab  qolishga  suktsessiyaning  klimaksi 

deyiladi. Bunday biotsenozlarda organizmlar o`rtasidagi raqobat pasayib, moddalar 

aylanish tartibga tushadi. 

Ekotizimlar 

dinamikasini, 

undagi 

suktsession 

holatlarni 

o`rganish 

ekotizimlarni boshqarish imkonini beradi.