Jizzax davlat pedagogika instituti tabiatshunoslik fakulteti geografiya va uni o

To'rtinchi faza

da tug'ilish va o'lim ko'rsatkichlari tenglashadi, aholining 

umumiy o'sishi barham topadi. 

Demografik  o'sish  davri  dastlab  Yevropada  XVIII  asrda  boshlandi.  O'sha 

vaqtda tabiiy ko'payish 20-30 premilliga teng bo'ldi,  buni demografik inqilob deb 

atash  mumkin. Ushbu jarayon Yevropada  100-150  yil davom etdi. Undan keyingi 

davrda Yevropa  mamlakatlari demografik  o'sishning  ikkinchi  fazasiga o'tdi. Hozir 

ushbu  mamlakatlarning  ko'pchiligi  demografik  o'tishning  o'ninchi  fazasidadirlar. 

Binobarin,  Germaniya,  Avstraliya, 

Belgiya,  Italiya,  Daniya,  Vengriya, 

Niderlandiyada o'lganlarning soni tug'ilgan bolalar sonidan ko'p bo'lmoqda. 

Rivojlanayotgan  mamlakatlarning  ko'pchiligi  demografik  o'sish  jarayonining 

birinchi fazasiga o'tmoqdalar. 

AQSh,  Yaponiya,  Kanada,  Avstraliya  mamlakatlari  ikkinchi  fazani  boshdan 

kechirmoqdalar.  Xitoy  va  bir  qator  boshqa  mamlakatlar  ushbu  ikkinchi  fazaga 

o'tish  arafasida  turibdi.  O'zbekiston  va  boshqa  Markaziy  Osiyo  mamlakatlarida 

birinchi  fazadan  ikkinchi  fazaga o'tish  uchun zamin tayyorlandi, bu jarayon  yaqin 

10-15 yil mobaynida boshlansa, ajab emas. 

Yer  sharida  so'nggi  vaqtda  yiliga  135-137  mln  bola  tug'ilmoqda,  53-55  mln 

kishi  vafot  etmoqda.  Tabiiy  o'sish  miqdori  82-84  mln  kishini  tashkil  qilmoqda. 

Dunyoda  tug'ilishning  juda  yuqori  koeffisiyentlari  Afrikaga,  regionlar  ichida 

Afrikaning  barcha  regionlari  hamda  Markaziy  Amerika  va  G'arbiy  Osiyoga;  juda 

past  koeffisentlari  Shimoliy  Amerika,  Yevropa,  Rossiya,  Sharqiy  Osiyoga  hamda 

---

 

12 

Avstraliya  va  Okeaniyaga  xosdir.  O'lim  koeffisentining  yuqori  ko'rsatkichlari 

Afrika  va  Yevropada,  Markaziy  va  Janubiy  Osiyoda,  Rossiyada  kuzatilmoqda. 

Tabiiy  o'sish  koeffisentlari  Afrika,  Markaziy  Amerika,  G'arbiy  Osiyo  hamda 

Markaziy  va  Janubiy  Osiyoda  yuqori  ko'rsatkichlar  bilan  ifodalanmoqda.  Ushbu 

ko'rsatkich Yevropada nolga, Rossiyada esa 7 ga teng bo'ldi. 

Butun  dunyoda  erkaklarning  soni  ayollarnikiga  nisbatan  qariyb  30  mln.ga 

ko'proqdir.  Lekin  ayrim  materiklar,  regionlarda  erkaklar  bilan  ayollar  soni 

o'rtasidagi  farq  sezilarli  tusga  ega.  Bolalar  yoshlarida  barcha  materiklar  va 

regionlarda o'g'il bolalarning ustunligi ko'zga tashlanadi.                                 

 Dunyoda  0-14  yoshda  har  ming  qizga  1040  o'g'il  bola  to'g'ri  keladi.    Ushbu 

ko'rsatkich  Yevropada  (1060),  Osiyoda  (1050)  hamda  Avstraliya  va  Okeaniyada 

(1059) undan ham yuqori. Faqat Afrika (1008) va Amerikada (1029) nisbatan past 

daraja  bilan  ifodalanadi.  Bolalar  sonidagi  farqning  kelib  chiqishida  tug'ilgan  har 

ming  go'dakning  520  nafari  o'g'il  bolalardan  iborat  bo'lishligi  omili  hal  qiluvshi 

ahamiyat kasb etadi. 

  Aholining  asosan  mehnatga  layoqatli  yoshdagi  qismidan  tashkil  topgan  15-

65  yoshida  Dunyo  bo'yicha  har  ming  ayolga  1020  nafar  erkak  to'g'ri  keladi. 

Osiyoda har ming ayolga 1049 nafar erkak , Avstraliyada va Okeaniyada esa 1039 

nafar  erkak  to'g'ri  keladi.  Mazkur  ko'rsatkich  Afrika  (979  erkak)  va  Amerikada 

(990 erkak) aksincha, ayollar ustunligi bilan ifodalanadi. 

Dunyo  aholisining  yosh  tarkibi  ham  katta  hududiy  farqlarga  ega.  Bunda 

tug'ilish  va  o'lim  ko'rsatkichlari  dinamikasi  hal  qiluvshi  rol  o'ynaydi.  So'nggi 

yillarda  dunyo  aholisining  tarkibida  bolalar  ulushi  kamayib,  mehnatga  layoqatli 

yoshdagi va keksa aholi salmog'i ko'paymoqda. Masalan: 1970-1999 yillarda 0-14 

yoshdagi bolalar  ulushi 36,6 dan 31  foizga kamaydi,  mehnatga  layoqatli  yoshdagi 

aholi salmog'i o'sib, 7,0 foizni tashkil etdi. 

  Aholi bandligi ham turli mamlakatlarda turlicha. Masalan: moddiy boyliklar