|
Qadimgi Xorazm yozuvi. Markaziy Osiyo xalqlarining eng qadimgi yozuvi - bu xumning sirtida tasvirlangan Xorazm tilidagi qisqa yozuvdir. U Katta Oybuyirqal’a shahar xarobasidan topilgan. Arxeologik malumotlariga ko’ra bu yozuv mil.avv. V-IV asrlarga tyegishlidir. Mil.avv. IV-III asrlarga oid yana bir qadimgi Xorazm yozuvi Quyqirilgan qal’ada topilgan sopol idishning sirtida saqlangan. Bu manba yagona "aspabarak"- "otlik", "chavondoz" so’zidan iboratdir. Qadimgi Xorazm yozuvi oromiy alifbosiga asoslangan. Oromiylar- mil.avv. I ming yillikning boshlarida Myecsopotomiya (Ikki daryo oralig’i) hududida joylashgan qadimgi xalqdir. Mil.avv. VI - IV asrlarga kyelib, 22ta harfdan iborat bo’lib oromiy alifbosi "O’rta SHarqning idora qilish, ish yuritish va ma’muriy tili vazifasini bajargan". Baqtriya tili va yozuvi: bu O’zbyekiston janubida (Surxon vohasi) va chyegaradosh Tojikiston, shimoliy Afg’oniston yerlarida joylashgan tarixiy madaniy viloyat aholisining tili hamda yozuvidir. Baqtriya yozuvi ikki xil - oromiy va qadimiy yunon alifbosiga asoslanib rivojlangan. Baqtriya tili va yozuvlari yaxshi o’rganilmagan. Bizgacha yuzdan ortiq baqtriylar so’zlari yetib kelgan. Baktriya yozuvi topilmalari asosan millodning birinchi asrlariga taaluqlidir. So’g’d tili va yozuvi: Sug’d, Sug’diyona - tarixiy-madaniy viloyat bo’lib, Zarafshon, Qashqadaryo vohalarni o’z ichiga oladi. Milodiy I-IV asrlardan boshlab, So’g’d yozuvlari keng hududlarga
tarqalgan. Bu jarayon So’g’dlarning yangi yerlarni o’zlashtirish faoliyati savdogorlarning "Buyuk Ipak yo’li"dagi harakatlari bilan bog’langan. SHuning uchun ham So’g’d tilidagi yozma yodgorliklar Markaziy Osiyo, Qozoqiston, SHarqiy Turkiston, Pokiston va Mo’g’iliston tuprog’idan topib tekshirilgan. So’g’d yozuvi ish yuritishda, savdo va madaniy aloqalarda katta ahamiyatga ega bo’lib, qadimgi uyg’ur, mo’g’il va manjur yozuvlari paydo bo’lishiga asos bo’ldi. Mil.avv. I-ming yillikka oid so’g’d yozuvlari topilmagan. Tarixiy yozma manbalarining guvohlik byerishicha Kushon davlati davrida hind xalqlari bilan o’zaro aloqadorlik nyegizida Braxma va Qharoshxi dyeb atalgan hind alifbosini ham ishlatgan. Muharrirlar muqaddas "Avyesto" kitobini mil. avv. VP-V asrlarda bitilganligini taxmin qiladilar. Markaziy Osiyoda uzoq vaqtlar qo’llanib kyelingan Xorazm va So’g’d yozuvlari ham qadimiydir. Xorazm yozuvi haqida yana shuni aytish kyerakki Xorazm yozuvi Oromiy yozuvining qadimiy an’anlarini o’zida saqlab qolgan edi. Buni rus olimi S.P.Tolstov o’z hamkasblari bilan Xorazmdagi Quykirilgan qal’asida arxeologiyaga oid tadqiqotlar uyushtirib topgan ashyolar asosida isbotladi. U bu yerdan Xorazm yozuvi namunalarni topdi. Bu yozuvlar qadimgi Xorazm tangalari, muhrlari, hujjatlari, san’at asarlari, uy- ro’zg’or buyumlarida aks etgan edi. Massagetlar va Saklar orasida tarqoq holda yashagan So’g’dlarning yozuvi bitilgan, ba’zi manbalar bizgacha yetib kyelgan. Jumladan, Panjyekyentda topilgan mil. avv. P asrga mansub So’g’d tangalariga zarb urilgan". Griryey Jabg’u, Katfiz Jabg’u" so’zlariga qarab, arxeolog olimi O.N.Smirnova So’g’dlar turk tilida so’zlashganlar, dyegan xulosaga kyeladi. So’g’d hokimlari va lashkarboshilarning ko’pchiligi turk bo’lganligini mashhur At-Toboriy ham ta’kidlaydi. SHunday qilib yuqoridagi dalil asoslar Markaziy Osiyo hududidagi xalqlar eng qadimgi yozma madaniyatga ega bo’lganligini isbot qildi. Bu g’oyatda muhim siyosiy ahamyatga ega masaladir. CHunki, qadimgi ajdodlarimiz o’z rivojlangan davlatchiligi, yuksak rivoj topgan madaniyat va yozuviga ega bo’lgan bir vaqtda qadim-qadim zamonlarda shimoliy mintaqalarda yashovchi xalqlar hali yovvoyilik bosqichidan ham chiqmagan edilar.
Uchinchi savolga javob:
Urta Osiyodagi ilk davlat uyushmalaridan Kdsimgi Baktriya davlatidir.Yeaktriyaliklarning yurti Surxon vodiysi, Afgonistonning shimoliy sharki, Tojikistonning janubiy xududlarida joylashib, turli yozma manbalarda Baxdi, Baktrish, Baktriyona, Baktriya, Baxli, Baxlika deb tilga olingan.Bronza davrndai ijtimoiy iktisodiy rivojlanish (Sopolli, Jarkuton, Oltintepa va boshkalar) keyingi davrlarda yanada jadallik bilan rivojlanadi. Natijada mil.avv.IX-VIII ayerlarda Baktriya xududida xarbiy axamiyatga ega bulgan siyosiy birlashmalar tashkil topali. Mil.avv.VIII-VII Kadimgi Baktriya davlati Sharkdagi kuchli davlatlardan biriga aylanadi.Ushbu jarayonni arxeologik va yozma manbalar maыgumotlari xam tuda tasdiklaydi. Ayrim tatdkikotchilarningfikrlariga Karaganda, bu davr Baktriya tarkibiga Margiyona va Sugdiyona xam (tarixiy madaniy viloyat sifatida) kirgan bulishi mumkin. Ma’lumotlarga Karaganda, Baktriyaning boyliklari kadim davrlardayok Shark davlatlarida mashxur edi. Buyuk Ipak yulidan ancha ilgariyok kadimgi yullarning Baktriya utganligi bejiz emas. Sunggi yillarda olib borilgan arxeolog tadkikotlar natijasida kadimgi Baktriya xududlaridagi manzilgoxdar va kuxna shaxarlar soni anchagina kupaydi. Davlatning poytaxti Baktra va Kiziltepa, Bandixon kabi kuplab yedgorliklardan topilgan kup sonli turli-tuman topilmalar bu xududlarda ijtimoiy-iktisodiy munosabatlar, shuningdek utrok va kuchmanchi axoli urtasida, xamda, Ya kii Shark va Old Osiyo bilan uzaro iktisodiy, madaniy alokalar gurkirab rivojlanganligidan dalolat beradi.
To’rtinchi savolga javob:
Do'stlaringiz bilan baham: |
