Жиззах давлат педагогика институти ректори проф

K I R I Sh
Mavzu dolzarbligi. Dunyoda hamma narsaning nomi bor. Tog’ deganda balandmi-pastmi, kattami-kichikmi umuman tog’ tushuniladi. Ko’l ham shunday umumiy atama, turdosh ot. Bunday so’zlarni xohlagan tilga tarjima qilish mumkin. Atoqli ot esa qandaydir bir narsani, predmetni, ob’ektni bildiradi va odatda tarjima qilinmasdan hamma tillarda deyarli bir xil yoziladi va talaffuz qilinadi. Masalan, Samarqand deganda respublikamizdagi Zarafshon daryosi sohilida joylashgan go’zal tarixiy shahar tushuniladi. Buxoro deyish bilan O’zbekistonning ko’hna shahri, shu nomli viloyat markazi ko’z o’ngimizda namoyon bo’ladi.
Shunday qilib, toponim (geografik nom) - avvalo so’zdir. Biroq u oddiy so’z emas, birinchidan, atoqli ot. Ayni paytda ko’pgina toponimlar, hatto tilshunos olimlar uchun ham tushunarsiz. Xorazm, Samarqand, Farg’ona, Namangan kabi nomlarning kelib chiqishi haqida qancha fikrlar bildirilgan bo’lsa ham, ularning kelib chiqishi, etimologiyasi hamon noma’lum.
Joy nomlari shu qadar ko’pki, hamma toponimlarning ham ma’nosiga etib bo’lmaydi. Nom qancha qadimiy bo’lsa, uning etimologiyasini bilish shuncha qiyin bo’ladi. Hamma nomlardan ma’no qidirib, mazmuni anglashilmagan nomlarni o’zgartirib, boshqacha atash minglab yillarning mahsuli bo’lgan ma’naviy yodgorlik ildiziga bolta urish demakdir. Biz uchun noaniq bo’lgan geografik nomlar ma’nosini kelajak avlodlar tushunib oladi. Ma’nosidan qat’iy nazar, barcha nomlar manzil vazifasini bajaradi. Shunday qilib, toponimlarning kishilik jamiyati uchun eng muhim va zaruriy funksiyasi adreslik bo’lib xizmat qilishdir. Demak, joy nomlari bir ob’ektni ikkinchi ob’ektdan farq qilish uchun, bu ob’ektning o’rnini aniq ko’rsatish uchun zarur.
Geografik nomlar manzilgina emas, balki ko’pdan-ko’p axborot - tarixiy, geografik, lingvistik ma’lumot tashiydi. Har qanday geografik nom muayyan mazmunga ega, ma’nosiz nom bo’lmaydi. Lekin ko’pgina joy nomlarining ma’nosi yo’qolgan, aniqrog’i hozirgi kishilar uchun tushunarsiz bo’lib qolgan. Toponimlar turli asrlar mevasi bo’lib, uzoq davrlar yashaydi. qadimiy tillarda qo’yilgan nom keyingi xalqlar uchun oddiy toponimdan boshqa narsa emas, uning qanday ma’noni anglatishi haqida har doim ham o’ylab o’tirishmaydi.