QADIMGI AJDODLARNING JISMONIY TARBIYASI
Qadimgi davrda Markaziy Osiyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi.
Jismoniy tarbiyaga oid arxeologik topilmalar va yozma manbalar. O‘zbek
xalq o‘yinlari va jismoniy mashqlari.
O’zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov: «Tarixga
murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak.
Xotirasiz barkamol kishi bo’lmaganidek, o’z tarixini bilmagan xalqning
kelajagi ham bo’lmaydi», - deb yangi tariximizga yo’l ochib berdilar.
Markaziy Osiyo xalqlari dunyoning eng qadimiy tarixga ega bo’lgan
xalqlari qatoriga kiradi. Markaziy Osiyo hududida yashagan ajdodlarimiz
yuksak va o’ziga xos madaniyatni vujudga keltirgan.
O’zbekiston xalqlari madaniyati tarixi turli manbalarda o’z ifodasini
topgan. Ularning mazmuni umumiy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida
jismoniy madaniyat bilan bog’liqdir. Qadimgi ajdodlar taraqqiyot jarayonlari
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanish bilan chambarchas bog’lanib kelgan.
Shunga asosan ajdodlarimizning jismoniy madaniyatini va uning rivojlanish
tarixini turli ijtimoiy tuzumlar davridagi madaniyat, ma'rifat, tarixiy voqealar,
urf-odatlar, an’analar bilan birgalikda o’rganish lozim.
Qadimgi ajdodlarimizning madaniyati, jumladan jismoniy madaniyatini
o’rganishda uch asosiy manbaga tayanish mumkin:
arxeologik qazilmalar natijasida topilgan ashyoviy dadillar,
xalq og’zaki ijodi - qadimgi afsonalar, rivoyatlar, xalq ertaklaridan
olingan ma’lumotlar,
buyuk mutafakkirlar, allomalarning ijodiy merosi, qo’lyozmalari,
qadimgi yozma manbalar, tarixiy kitoblar.
Tarixiy manbalarga qaraganda bundan 150-140 ming yil avval o’rta
paleolitda Muz davri bo’lgan. Odamlar yashash uchun tabiat bilan
kurashganlar. Toshlardan qurol yasashni takomillashtirib, yirik hayvonlarni va
baliq ovlash keng tarqalgan. O’t chiqarish vositalarini ixtiro qilib, yashash
uchun gor, yer to’la, chayla, boshqa boshpanalardan foydalanishgan. Bu
jarayonlar esa barchaning jismonan baquvvat; epchil, kuchli, chaqqon
bo'lishini talab etgan.
Ilmiy tadqiqotlarning guvoh berishicha, Teshiktosh (Surxondaryo),
Afrosiyob (Samarqand), Xo’jakent, Obirahmat (Toshkent viloyati), Farg’ona
vodiysida So’x daryosi bo’yidagi makonlar va boshqa joylarda topilgan
yodgorliklar, turli ashyoviy dalillar o'rganilgan. Tadqiqotlarning natijalariga
qaraganda yuqorida nomlari qayd qilingan hududlarda odamlar turli
qurollardan hayvonlarni ov qilish uchun foydalanishgan. Jismoniy chiniqish
va o’ljani qo'lga kiritish uchun turli murakkab harakatlarni bajarishga to’g’ri
kelgan. Bolalarni ham bunday faoliyatlarga tayyorlaganlar. Natijada, jismoniy
tarbiyasining ayrim namunalari (sakrash, yugurish, kurashish, uloqtirish,
suzish va h.k) yuzaga kelgan.
Yuqori paleolit davri miloddan oldingi 40 ming yillikdan keyingi 12
ming yillikka qadar davom etadi. Bu davrda Markaziy Osiyoda iqlim quruq,
o’zgarib turuvchi bo’lgan. Sovuq iqlim sharoitida yashagan hayvonlar-serjun
karkidonlar, yovvoyi otlar, kiyiklar va boshqalar paydo bo’lgan. Hayvonlarni
ovlashga ixtisoslashuv o’sha davr odamlarining yashash manbalariga
aylangan.
Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshonning quyi oqimidagi qator ko’llarda
baliq ovi bilan shug'ullanish, ularning o’troq holda yashashiga sabab bo’lgan.
Markaziy Osiyoning nihoyatda boy ovchi va baliqchi jamoalari yodgorliklari
ichida Markaziy Faig’onaning neolit yodgorliklari - Zambar, Taynoq,
Yangiqadam, Madiyor, Sariqsuv, Ming buloq kabilar ajralib turadi. Ibtidoiy
podadan yuqori paleolitga o'tilishi bilan islilab chiqaruvchi kuchlar, ijtimoiy
munosabatlar va odam qiyofasida o'zgarishlar paydo bo’lgan. Bu davrga kelib,
mehnat qurollari ancha takomillashgan, suyak va shoxdan yasalgan buyumlar;
igna, bigiz, qarmoq, kamon o’qi va har xil bezaklar yasagan, tosh va
suyaklarni parmalaganlar. Toshlarga, sopol idishlarga odamlar, hayvonlarni
rasmini chizganlar.
So’nggi paleolit davrining yutuqlaridan biri - nayzaning ixtiro qilinishi
bo'lgan. Nayza tufayli ovchilik rivojlangan, tirik hayvonlarni birgalashib
ovlash keng tarqalgan. Nayzani ushlash, uni mo’ljalga olib, uzoqqa uloqtirish
kabi mashqlar, hayvonlarni ovlash, ularni quvib yetish yetarli darajada
chaqqonlik va chidamlilikni talab etadi. Bu natijalarga erishish uchun maxsus
tayyorgarliklar, ularni o’rgatuvchilar, tarbiyachilar bo’lgan. Shu sababdan,
oilalarda bolalarni maxsus tayyorgarlik va jismoniy jihatdan tarbiyalash
ishlari olib borilgan. Oilada bolalarni tarbiyalashda tabiiy harakatlar (yurish,
yugurish, sakrash, uloqtirish, suvda suzish va h.k.) va turli harakatli o’yinlar
eng asosiy vositalardan biri bo’lib xizmat qilgan.
Bolalarning yoshi, jismoniy rivojlanish holatlarini hisobga olgan holda,
ularni guruhlarga ajratib, o’ynlar va jismoniy mashqlarga o’rgatish vujudga
kelgan. Kichik yoshdagi bolalarga turli harakatli o’yinlarni o’rgatish
boshlangan. O’rta yoshdagi bolalarga chaqqonlik, chidamlilik kabi sifatlarni
rivojlantirishga qaratilgan o’yinlar, to’siqli yugurishlar qo’llanilgan. Katta
yoshdagi bolalarga esa tez yugurish, kuch sinashish, kurash, mushtlashish,
tosh ko’tarish, daraxtlarga tirmashib chiqish, suvda tez suzish, nayza sanchish
kabi murakkab o’yinlar, mashqlar o’rgatilgan.
Eng qadimgi davrda yashagan ajdodlarimizning dastlabki urf-odatlari,
an'anaviy marosimlari, ommaviy tadbirlari, kundalik turmush tarzi qadimgi
afsonalar, rivoyatlar, xalq ertaklarida o’z aksini topgan. Bu rivoyatlar,
afsonalar massagetlar, saklar, xorazmiylar, so’g’dlar, parfiyaliklar yashagan
davrlarga borib taqaladi. «Avesto», «Alpomish», «Go’ro’g'li», «Qirqqiz»,
«Manas», «To’maris» kabi tarixiy manbalarda qadimgi davrda jismoniy
tarbiya vositalarining - turli o’yinlar, otda yurish, kurash, kamondan o’q otish
va boshqa masqlarning qo’llanilishi haqida ma’lumotlar bor.
Hozirgi
Markaziy
Osiyo
hududlarida
yashagan
eng
qadimgi
ajdodlarimizning ijtimoiy-madaniy turmushi haqida ma’lumotlarga oid daliliy
ashyolar ko’p uchraydi. Ularning eng muhimlari Toshkent, Samarqand,
Termiz va boshqa shaharlardagi tarix, arxeologiya va san’at muzeylarida
saqlanmoqda. Toshlarga chizilgan rasmlarda kishilarning ov qilishdagi shakl
va harakatlari, ov qurollari, hayvonlar aks ettirilib, ularning tarixi ham bir
necha o’n ming yillik davrlarni o’z ichiga oladi.
Ajdodlarimizning ijtimoiy hayotida turli xil jismoniy mashqlar, o’yinlar
ko’p qo’llanilgan. Ular asosan ijtimoiy mehnat va tarbiya jarayonida keng
qo’llanilgan. Tarixiy manbalarga qaraganda mamlakatimizda yashab, hayot
kechirgan ilk ajdodlarimiz bundan 40 ming yillar avvalgi davrga to’g’ri
keladi. Ular haqidagi ma'lumotlar Surxondaryoning Dalvarzin tepa,
Teshiktosh, Afrosiyob, Toshkent viloyatining Sirdaryo sohillari va boshqa
joylarda o’tkazilgan arxeologik topilmalar guvohlik beradi.
Qadimgi yunon va sharq manbalarida, xususan «Avesto», «Alpomish»,
«Shohnoma» va boshqa manbalarda madaniyat markazlar sifatida Sug’diyona,
Xorazm, Parkana, Baqtriya podsholigining katta qismi aynan, respublikamiz
mintaqalariga to’g’ri keladi.
Miloddan avvalgi II-I ming yilliklarda Markaziy Osiyoda Baqtriya,
Xorazm, So’g’diyona, Marg’iyona, Parfiya kabi yirik quldorlik davlatlari
paydo bo’lgan. Ular Rim va Gretsiyadagi quldorlik tuzumidan o’ziga xos
ravishda anchagina farq qilgan. Markaziy Osiyodagi davlatlarda ishlab
chiqarish yuqori darajada bo'lmaganligi uchun asosan dehqonchilik,
chorvachilik va mayda hunarmandchilik asosida qullar majburiy ishlatilgan.
Miloddan avvalgi 481 (480) – 431 (425) yillarda yashagan yunon
tarixchisi Gerodotning «Tarix» kitobida qadimgi forslar, saklar va
massagetlarning jismoniy tarbiyaviy qarashlariga oid muhim ma'lumotlar
berilgan. Saklar, massagetlar va forslarning eng sharaflaydigan narsasi
jasurlik bo’lgan. Saklar dunyodagi barcha merganlar orasida o’qni zoye
ketkazmaydigan juda mohir merganlar sifatida shuhrat qozongan edilar, – deb
yozgan Gerodot. Shunga ko’ra ular ko’proq o’g’illarga ega bo’lishdan
faxrlanishgan. Podshoh ham kimning o’g’li ko’p bo’lsa, unga har yili
sovg’a-salomlar yuborgan, bolalarning yoshiga ham e’tibor berishgan.
O’g’il bolalarni 5 yoshdan 20 yoshgacha faqat uch narsaga: otda yurishga,
kamondan otish, to’g’rilikka o’rgatishgan. Bolani 5 yoshgacha otasiga
ko’rsatmaganlar, ayollar tarbiyasida bo’lgan. Mabodo o’g’il bola vafot etsa,
otasining qayg'urmasligi uchun shunday qilganlar. O’g’il hech qachon ota-
onasini behurmat qilmagan. Ular ota-onaga hurmatsizlikni faqat nikohsiz
tug’ilgan yoki tashlandiq bolalardangina kutish mumkin, deb hisoblaganlar.
Gerodot forslar uchun yolg'onchilik va qarzdor bo’lish sharmandalik
hisoblangan, deydi. Yana ular daryo suviga tupurmaganlar, hatto qo’l
yuvmaganlar. Ular daryo suvini muqaddas sanaganlar. Gerodotning bu
ma’lumotlaridan ko'rinib turibdiki, bizning ajdodlarimiz farzandlariga
jasoratli, o’z vatanining haqiqiy himoyachisi, kuchli va botir etib
tarbiyalashga katta e’tibor berganlar.
Xitoy tarixchisi Syuan Tzin esa Samarqand aholisining ahloqiy va hulq-
odob qoidalariga rioya etishda boshqalarga o’rnak bo’lganligini aytib
o’tgan. Bu ma'lumotlar qadimda bolalar o’qitiladigan savod maktablari
bo’lganligi va maktablardan tashqari bolalar maxsus murabbiylar tomonidan
harbiy-jismoniy mashqlarga va hunarga o’rgatilganligi, ta’limdan maqsad –
bolalarni hayotga tayyorlash ekanligi haqida ma’lumot bergan.
Qadimgi davrlarda ta'lim-tarbiyaga oid ma’lumotlarni xalq og’zaki ijodi
namunalari – afsonalar, qahramonlik dostonlari, qo’shiqlar, maqol va
iboralardan ham olish mumkin. Xalq og’zaki ijodida xalq pedagogikasiga xos
bo’lgan tarbiya tajribalari umumlashtirilgan. Ayniqsa, tarixiy shaxslar bilan
bog’liq rivoyatlar buning dalilidir. Ularda muayyan shaxs faoliyati,
qahramonliklari ulug’langan. Dostonlarda xotin-qizlarning aql-idroki, jasorati,
erkaklar bilan teng sharoitda faoliyat ko’satganliklari ifodalangan.
Sak va xorazmiylarning ayollari harbiy yurishlar va janglarda
qatnashgan, matonatda erkak jangchilardan qolishmagan. Buni miloddan
avvalgi II asrda Rim manbalarida quyidagicha tasvirlangan: “Sak ayollari,
xuddi qochib ketayotgandek, ayyorlik bilan ot ustida erkaklardek orqaga
burilib o’q uzar edilar”.
Yunon tarixchisi Diodor ham miloddan avvalgi I asrda saklar haqida:
“Bu qabilaning ayollari mard bo’ladilar va urush xatarlarini erkaklar bilan
baham ko'radilar”, deb yozib qoldirgan.
Tarixdan ma’lumki, dastlab Amudaryoning o’ng qirg’oidagi yerlar
Turon, chap qirg’oidagi yerlar esa Eron, deb yuritilgan. Miloddan oldin
ahamoniylar saklar va massagetlarning yerlariga hujum qilib turgan. Eron
shohi Kir sak va massagetlarga qarshi urushib 529 yilda mag’lubiyatga
uchragan. Gerodotning «Tarix» kitobida massagetlar malikasi To’marisning
Eron shohi Kir bilan olib borgan jang voqealari tasvirlangan. Jangda To’maris
g’olib chiqib, Kirning boshini olib, qon bilan to’ldirilgan meshga solib: «Sen
umr bo’yi qonga to’ymading. O’z ontim bo’yicha seni qon bilan sug’ordim»,
deydi. O'sha davrlarda To’maris kabi ayollardan sarkardalar chiqqan va
janglarda har tomonlama kuch ko’rsatgan.
Polienning “Harbiy hiylalar” asarida saklarga qarshi Doroning
bosqinchilik yurishi to'g'risida ma’lumotlar bor. Bu asarda saklar qahramoni
Shiroqning vatanparvarligi va jasorati ibrat sifatida ko’rsatilgan.
Eng qadimgi yozma manbalardan biri zardushtiylik dinining muqaddas
kitobi
Do'stlaringiz bilan baham: |