Jismoniy tarbiya va sport tarixi

“Avesto”
 hisoblanadi. Zardushtiylik ta'limotida ta’lim-tarbiya quyidagi 
bo’limlar:  1)  ma'naviy  va  diniy  tarbiya;  2)  jismoniy  va  mehnat  tarbiyasi;  3) 
aqliy  va  axloqiy  tarbiyadan  iborat  bo’lgan.  “Avesto”  bo'yicha  bolalarga  5 
yoshgan savod  o’rgata boshlaydilar; o’qishni  o'rganishi bilan savdo ishlariga  
o’rgata  boshlaydilar.  Bu  ma’lumotlar  qadimda  bolalar  o'qitiladigan  savod 
maktablari  bo'lganligi  va  maktablardan  tashqari  bolalar  maxsus  murabbiylar 
tomonidan  harbiy-jismoniy  mashqlarga  va  hunarga    o’rgatilganligi,  ta'limdan 
maqsad  –  bolalarni  hayotga  tayyorlash  ekanligi  haqida    ma’lumot    beradi. 
Zardusht  ta’limotida  15  yosh  balog’at  yoshi  sanalgan.  Du  yoshda  ularga 
davlat  qonunlari,  axloqiy  qoidalar  o’rgatilgan.  Zardushtiylikning  axloqiy 
qoidalariga  binoan  insonning  o’z  burchini  his  etishining  eng  birinchi  belgisi 
ma’naviy poklik hisoblangan.  

---

“Avesto”da  insonning  barkamol  bo’lib  etishishida  ezgu  fikr,  ezgu  so’z, 
ezgu  amallar  birligiga  katta  e’tibor  berilgan.  Qadimgi  ajdodlarimiz  insonda 
juda  qadrlaydigan  xislatlar  jasurlik,  adolat,  sadoqat,  insoniylik    bo’lgan.  Bu 
xislatlar    o’z-o’zidan  shakllanmagan.  Tabiat  va  jamiyatdagi    o’zgarishlar, 
ibtidoiy  urug’chilik-qabilachilik  turmush tarzi buni taqozo etgan. Ikkita katta 
kuch  –  yaxshilik  va  yomonlik    o'rtasidagi    ayovsiz  kurash  insondagi  bu 
xislatlarning bevosita shakllanishiga turtki  bo'lgan.   
Qadimgi ajdodlar ijtimoiy turmush madaniyati, ayniqsa, sihat-salomatlik, 
jismonan  chiniqish,  mehnat  hamda  uzoq  umr  ko’rib  yashash  uchun  yaratgan 
ta'lim-tarbiya jarayonlari «Avesto»da chuqur ma'no va o’rin egallagan. 
Markaziy  Osiyoni  Eron  Ahmoniylari,  keyinchalik  (miloddan  avval  329-
327 yillarda) Aleksandr Makedonskiy bosib olib, o’zlarining madaniyati, dini 
va  ijtimoiy-iqtisodiy  boshqarish  ish  usullarini  o’rnatganlar.  O'sha  davrlarda 
Markaziy  Osiyo 
hududida  yashagan  xalqlar  bosqinchilaiga  qarshi 
qo’zg’olonlar  ko’taigan,  jiddiy  kurashlar  olib  borgan.  Bunday  hollarda 
askarlar  va  xalqning asosiy jangovoriik  qurollari kamondan  o’q  otish,  nayza 
bilan sanchish, qilichbozlik, turli xil vositalar (to’qmoq, kaltak, bolta, pichoq 
va  h.k.)  bo’lgan.  Jangchilarning  ma’lum  qismi  otda  yurishgan.  Bu  holat 
jangchidan  ot  ustida  turib  barcha  qurol  vositalari  bilan  jang  qilish,  otni 
choptira bilish hamda boshqa imkoniyatlardan o'ta ustalik bilan foydalanishni 
talab etgan.  
Tarixiy  manbalarning  guvohlik  berishicha,  Aleksandr  Makedonskiy 
miloddan  avvalgi  334  yilda  30000  piyoda  va  5000  otliq  askar  bilan  kichik 
Osiyoga,  keyin  Markaziy  Osiyoga  jangovar  yurish  qilgan.  327  yilda  hozirgi 
Buxoro,  Samarqand,  Panjakent  atrofidagi  yerlarni  bosib  olgan.  Bunda 
lashkarboshi Spitamen bosqinchilarga katta qarshilik ko’rsatgan. Lekin uning 
xotini  xoinlik  qilib,  Spitamenning  boshini  kesib,  Aleksandr  Makedonskiyga 
topshiradi.  Podshoh  bu  bevafo  xotinni  hamda  120  ming  aholini  ham  qirib 
tashlagan,  chunki  uning  ta’biri  bo'yicha  eriga,  eliga  vafolik  qilmagan  ayol 
boshqalarga vafodor bo’lmaydi. 
Markaziy  Osiyo  xalqlarining  ijtimoiy  tuzumi,  madaniyati  haqidagi 
ma’lumotlar  Xitoy  manbalarida  ham  uchraydi.  Miloddan  avvalgi  138  yilda 
Markaziy  Osiyoga  kelgan  Xitoy  elchisi  -  Chzyan  Syan  o’zining  “Tarixiy 
bitiklar” kitobida qiziqarli ma’lumotlar qoldirgan.  
Kushonlar  davri  Markaziy  Osiyo,  Afg’oniston,  Pokiston  va  Hindiston 
xalqlari  tarixida  va  butun  dunyo  madaniyatining  taraqqiyotida  alohida  o’rin 
egallagan.  Markaziy  Osiyodan  qadimgi  Ipak  yo’li  o’tganligi  bu  yerdagi 
xalqlarning  madaniy  hayotida  katta  burulishlarga  sabab  bo’lgan,  Sharq 
mamlakatlar  bilan  g'arb  davlatlari  o'rtasidagi  savdo  va  madaniy  aloqalarni 
o’rnatgan.    Termiz  yaqinidagi  Ayritom,  Xorazmdagi  Tuproqqal’a  va  boshqa 
joylardan  topilgan  buyumlar,  suyak,  tosh,  sopolga  chizilgan  rasmlarda 
qadimgi  kurash,  nayza  uloqtirish,  qilichbozlik,  otda  jang  qilish  kabi  tadbirlar 
aks ettirilgan. 
O’zbekiston  hududida  qadimgi  yashagan  xalqlarning  turmush 
sharoitlarida,  o’z  vatanlarini  himoya  qilishda  jismoniy  tarbiya  vositalaridan 

---

foydalanish kabi madaniy hamda jangavorlik faoliyatlari alohida o’rin tutadi. 
Bu davrdagi yashagan xalqlar o’rtasida jangovorlikni oshirish o’z hududlarida 
osoyishtalikni  ta’minlash,  xalq  farovonligini  yuksaltirish  uchun  o’tkazgan 
diniy,  madaniy  marosimlar, to’ylar va turli an’analarida kamondan o’q otish, 
qilichbozlik  va  nayzabozlik  qilish,  kurash,  ot  o'yinlari  hamda  boshqa  xalq 
milliy harakatli o'yinlari bilan mashhur bo’lganlar. 
Qadimgi  ajdodlar  jismoniy  madaniyati  xalq  og’zaki  ijodida,  ayniqsa, 
ko’proq  ifodalangan.  «Alpomish»  dostonida  kurash,  otda  poyga,  kamondan 
o’q  otish  merganlik  kabi  jismoniy  sifatlar,  vatanparvar  va  xalq  uchun  jonini 
ham fido qilish kabi eng ulug’ insoniy fazilatlar madh etilgan.  
«Alpomish» dostonining ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyati shundaki, bundan 
bir necha ming yillar mavjud bo'lgan urf-odatlar, marosimlar, ayniqsa, yigit va 
qizlarining  bir-biriga  vafodorligi,  jismoniy  jihatdan  o’ta  barkamolligi, 
dushmanlaiga shafqatsiz kurashlari odilona bayon etilgan. 
Dostonlarning  tarbiyaviy  jihatlari  shundaki,  xalq  irodasi,  an’analar,  urf-
odatlar mazmunida otda chopish, jang qilish, qilichlashish, kurash, kamondan 
o’q  otish  kabi  jismoniy  faoliyatlar  yuqori  saviyada  madh  etilgan.  Bunda 
dushmanlar  bilan  mardonavor  jang  qilishgan  yigit  va  qizlar  timsoli 
tasvirlanadi.  Xalq  og’zaki  dostonlarida  xalq  irodasi,  yigit-qizlarning 
muhabbat,  sadoqat,  jasur,  botir,  pahlavon,  chavandoz  kabi  sifatlari  o’z 
ifodasini  topgan.  Xalq  milliy  o’yinlari  bir  necha  yo'nalishlaiga  ega  bo’lib, 
ularning  tarkibida  raqslar,  laparlar,  aytishuvlar,  askiyalar  va  juda  ko’p 
janrlardagi  san’at  ancha  ustun  turadi.  Shuningdek,  ular  qatorida  ajdodlardan 
meros bo’lib kelayotgan qator  harakatli o’yinlar  va sportga  xos o’yinlar  ham 
juda  ko’p.  O‘zbek  xalq  o‘yinlari  va  milliy  jismoniy  mashqlarini  quyidagi 
asosiy guruhlarga ajratish mumkin: 

 
kamondan o’q otish; qilichbozlik; 

 
kurash (buxoroсha, farg’onacha, xorazmcha usullar); 

 
ot o’yinlari (poyga, olomon poyga, ko’pkari, uloq va h.k.); 

 
kuch  sinashish  (tosh  ko’tarish,  arqon  tortishish,  ot,  buqa,  tuya 
ko’tarish); 

 
dorboz o’yinlari (dor ustidagi mashqlar);   

 
harakatli milliy o’yinlar; 

 
yugurish musobaqalari (batba); 

 
ov qilish (o’rgatilgan qushlar bilan –lochin, burgut va h.k). 
Bunday  o’yinlarning  deyarli  barchasi ommaviy bayramlar,  musobaqalar 
va  to’ylarda  keng  qo’llanilqan.  Qadimga  manbalar  Oks  (Amudaryo)  va 
Yaksart  (Sirdaryo)  daryolari  o’rtasidagi  vodiyda  ot  musobaqalari  keng 
tarqalgan. So’g’diyona va Baqtriyada kurash, ot poygasi, uloq, dorbozlik juda 
ommalashgan. 
Milodiy IV-V asrlarda yangi ijtimoiy siyosiy munosabatlar yuzaga kelib, 
Xorazm,  Farg'ona,  Shoshda  yangi  davlatlar  vujudga  kelgan.  Nafaqat  harbiy 
yurishlar, balki savdj sotiq maqsadlari uchun ham chiniqqan chavandozlar va 
otlar kerak bo’lgan. Bu esa ot musobaqalarining ommalashib ketishiga sabab 
bo’lgan. 

---