Jismoniy tarbiya va sport nazariyasi

Bazali mezotsikllarga - organizmni asosiy tizimlarni funktsional imkoniyatlarini ko’tarib, 
jismoniy  sifatlarini  tarbiyalash,  texnika-taktika,  va  psixologik  tayyorgarlikni  takomil-
lashtiriladi. 
Mashg’ulot  dasturi  -  har  xil  bajarilishi  bo’yicha  shiddatli  mashg’ulotlardan  katta 
yuklamalardan foydalangan xolda tuziladi, 
Tayyogarlik  nazorati  -  mezotsikllarida  sportchini  oldingi  mezotsikllarda  erishgan 
imkoniyatlari  sintez  qilinadi  yoki  integral  tayyorgarlik  amalga  oshiriladi.  Mashg’ulot 
jarayonida  ko’pincha  musobaqa  va  maxsus  tayyorgarlik  mashqlarini  musobaka  sharoitiga 
maksimal ravishda yakinlashtiriladi. 
Musobaqa  oldi  mezotsikllari  -  sportchini  tayyorlash  jarayonidagi  xatolarni  yo’qotishga 
texnik  imkoniyatlarini  takomillashtirishga  qaratilgan.  Bu  mezotsikllarda  asosiy  o’rinni 
maqsadga  muvofiq  ravishda  psixologik  va  taktik  tayyorgarlik  tashkil  qiladi.  Mezotsikl 
yuklamali va yuklamaning kamayishi bilan tuzilishi, bu esa o’z vaqtida adaptatsiya jarayonini, 
charchashga qarshi turishini samaradarok bajarishga olib keladi, 
Musobaqa  mezotsikllarini  soni  va  tuzilishi  sport  turini,  sport  taqvimini  xususiyati, 
sportchining  malakasi  va  tayyorgarlik  darajasi  bilan  aniqlanadi.  Tsiklik  xarakterdagi  sport 
turlarida, asosiy musobaqalar ko’pincha 1 oydan 2 oygacha davom etadi, bunda bir yoki ikkita 
musobaqa mezotsikli ishlatiladi, sport o’yinlarida asosiy musobaqalar 6 - 10 oy davom etadi. 
Bu  vaqt  ichida  5  -  6  ta  musobaqa  mezotsikli  boshqa  mezotsikllar  bilan  almashtirilgan  holda 
o’tkazilishi mumkin. 
Makrotsikllarning umumiy strukturasi va turlari. 
Mashg’ulot  makrotsikllarining  tuzish  metodikasi  birinchi  navbatda  mashg’ulotda 
qo’yilgan  asosiy  vazifaga  bog’liq  bo’lib,  bu  vazifani  mashg’ulot  jarayonida  bajariladi.  Ko’p 
yillik  tayyorgar-likning  birinchi  bosqichida  (bu  bosqichning  asosiy  vazifasi  har  tomonlama 
gormonik  jismoniy  rivojlanish  asosida  samaradoroq  tayyorgarlik  uchun  texnik  va  funktsional 
(ko’nikma  va  malakalarni)  tuzish  mashg’ulot  makrotsikllarining  tuzilishi  sportchi  o’zini 
individual  imkoniyatlarini  maksimal  ravishda  amalga  oshirish  bosqichida  tuziladigan 
makrotsikllardan printsip jihatidan farq qiladi. Ko’p yillik tayyorgarlikning 1 - 2 bosqichlarida 
mashg’ulot  jarayonini  yillik  makrotsikllar  asosida  tuziladi.  Bunda  sportchi  tayyorgarligining 
hamma tomoni paralel rivojlantiriladi. Ayrim xollardagina (qachonki tayyorgarlikning malum 
bir  tomo-nini  takomillashtirishga  etibor  berilish  kerak  bo’lganda,  yaqqol  ko’rinib  turgan 
kamchiliklarni  tuzatganda)  sportchining  texnik,  taktik,  jismoniy  psixik  tayyorgarligining 
vazifalari hal etiladi. 
Keyinchalik  qachonki  yuqori  sport  ko’rsatkichlariga  erishish  uchun  va  musobaqalarda 
yaxshi qatnashish uchun sportchilarga o’zlari-ning individual imkoniyatlarini maksimal holda 
ishlatish  vazifa-si  qo’yilganda  mashg’ulotlar  makrostrukturalari  ancha  murakkab  (har  bir 
xolatda konkret aniqlashgan) xarakterda bo’ladi. 
Mikrotsikllarning  davom  etishi  va  tuzilishi  ko’pgina  fakt-orlar  bilan  belgilanadi.  Bu 
faktorlar  ichida  birinchi  navbatda  sport  turining  maxsus  xususiyatlarini  va  sport  mahoratini 
tashkil  etuvchi  asosiy  qonuniyatlarni:  sportchining  aniq  musobaqalarga  (masalan,  Evropa, 
dunyo  olimpiya  birinchiliklariga)  tayyoragarlik  ko’rishi  zarurligini:  sportchining  individual 

---

 
 
 
 
108
adaptatsiya qilish imkoniyatlarini, tayyorgarlik strukturasini, o’tilgan mashg’ulot mazmunlarini 
aytib o’tish kerak. 
Mashg’ulotning  makrostrukturasida  har  xil  makrotsikllar  ajralib  chiqadi.  Bu 
makrotsikllar  (to’lqinsimon  bo’lib)  goh  pasayib  goh  ko’tarilib  bir  necha  oydan  4  yilgacha 
davom etishi mumkin. 
4 yillik makrotsikllar olimpiada o’yinlariga rejali ravish-da tayyorgarlik ko’rishni tashkil 
etish  uchun  tuziladi.  Bunday  holda  makrotsiklning  har  bir  yillik  bosqichining  mazmuni  va 
vazifasi orqali vazifalarning bajarilishiga qaratilgan. 
Sport musobaqalari taqvimini doimiy ravishda kengayib borishi 3-4 ta makrotsikllarnish 
kelib chiqishiga olib keldi. Bu musobaqa taqvimiga ko’pgina xal qiluvchi musobaqalar bo’lib 
ularni  o’tkazish  vaqti  ko’rsatilgan.  Sport  musobaqalarinn  tabora  ko’payib  borishi  sport 
tayyorgarligi uchun material bazasini yaxshilashga olib keldi. 
Manej, voletrek, qishki stadionlar, ko’pgina suv xavzalari-ning qurilishlari paydo bo’lishi 
ko’pgina sport turlarini yilning faqatgina malum vaqtida - mavsumda o’tkazilishidan xolos etdi. 
Mana shunday qilib velosportda (trek), engil atletikada 2 ta  yillik makrotsikl, suzishda 2-3 ta 
yillik makrotsikllar kelib chiqdi.