Jismoniy tarbiya va psixologiya

 

---

99 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“VALEOLOGIYA 
ASOSLARI” FANIDAN 
 
GLOSSARIY 
 
 
 
 
 
 
 

---

100 
 
GLOSSARIY
1.
Avesto – Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi. 
2.
Anatomiya – yunoncha anatome – yorish – organlar shaklining tuzilishi. Butun organism tuzilishi 
haqidagi fan. 
3.
Antibiotik – yunoncha anti-qarshi, bios-hayot. Mikroorganizmlarni o’ldiruvchi yoki ularni 
o’sishiga to’sqinlik qiluvchi moddalar. 
4.
Biologiya – yunoncha bios – hayot, logos – ta’limot. Hayot to’g’risidagi fan. 
5.
Genofond – yunoncha genos – avlod, fransuzcha fon – asos. Populyatsiya tarkibiga kiruvchi 
organizmlarning genlar to’plami. 
6.
Genlar dreyfi – tasodifiy sabablar ta’sirida populyatsiya genetik avtomatik jarayon. 
7.
Divergensiya – lotincha – ajralish. Evolyutsiya jarayonida bir ajdoddan tarqalgan organizmlarda 
belgi xossalarning bir-biridan farqlanishi. 
8.
Dizruptiv – bir populyatsiya doirasida bir-biridan farqlanuvchi bir necha polimorf formalarni 
hosil bo’lishiga olib keluvchi tabiiy tanlanishning bir shakli. 
9.
Individ – lotincha individum – bo’linmaydigan. Hayotning bo’linmaydigan boshlang’ich birligi. 
Evolyutsiya nuqtai nazaridan bir zotga, sporalardan rivojlanadigan organizmlar. 
10.
Klassifikatsiyalanish – lotincha klassik – guruh, fatsers – qilish. Barcha tirik mavjudotlarni belgi-
xossalariga qarab katta va kichik sistematik guruhlarga ajratish. 
11.
Korrelyatsiya – lotincha – korrelyatsio – o’zaro munosabat. Korrelyativ o’zgaruvchanligiga 
binoan tananing bir qismini o’zgarishi ikkinchi qismini o’zgarishiga sabab bo’ladi. 
12.
Mikroevolyutsiya - yunoncha micros – kichik, lotincha – o’zgarish jarayoni. Tur doirasida 
evolyutsion jarayonlar. 
13.
Mimikriya – inglizcha mimikriya – taqlid qilish. Dushman tomonidan ko’p nobud qilinadigan 
hayvonlarni himoyalangan hayvonlarga rang, shakl jihatidan taqlid qilishi. 
14.
Ontogenez – yunoncha antos – haqiqiy, genez – tug’ilish. Shaxsiy rivojlanish.
15.
Paleontologiya – yunoncha palayos – qadimgi, on – haqiqiy, logos – ta’limot, qazilma holda 
uchrovchi organizmlar haqidagi fan. 
16.
Politipik – yunoncha poli – ko’p, tipis-nusxa. Bir turga kiruvchi organizmlarning turlicha nusxada 
bo’lishi. 
17.
Poliploidiya – yunoncha poluplogos – qayta-qayta, takror, yendos – tur. Hujayra yadrosida 
xromosoma to’plamining ortishi. 
18.
Radius – lotincha radius – markazning aylana yuzasining har qanday nuqtasi bilan birlashtiruvchi 
to’g’ri chiziq. 
19.
Seleksiya – lotincha seleksio – tanlash. Tanlash yo’li bilan yangi nav, zot, shtamm yaratish. 
20.
Simpatrik – bir geografik muhitda bir turga mansub genetic jihatdan har xil organizmlarning 
birgalikda yashashi. 
21.
Stabillashtiruvchi – lotincha stabilis – turg’un. Tur tarqalgan muhit sharoiti keskin o’zgarmagan 
holda turga xos belgi-xossalarning turg’unlik holatining avloddan-avlodga berilishi. 
22.
Sistematika – yunoncha sistema bo’laklardan tashkil topgan, yaxlit, butun, organizmlar qon 
qarindoshligiga qarab ularni turli sistematik kategoriyalarga ajratuvchi biologiyaning bir 
shoxobchasi. 
23.
Analogik – yunoncha analogiya – moslik. Kelib chiqishi har xil, funksiyasi bo’yicha bir xil 
organlar. 
24.
Atavizm – lotincha atavus – qadimgi ajdod. Uzoq o’tmishda yashagan ajdodlarda uchrab 
keyinchalik evolyutsiya jarayonida yo’qolgan organ yoki belgining organizmda takrorlanishi. 
25.
Genom – yunoncha genos – ajdod xromosomalarning gaploid to’plamdagi genlar majmuasi. 
26.
Gomologik – yunoncha gomos – o’xshash. Kelib chiqishi va tuzilishi o’xshash organlar yoki 
ularning qismlari. 
27.
Biogeografiya – yunoncha bios – hayot, geografiya. O’simlik va hayvonlarni yer kurrasi bo’yicha 
tarqalishini o’rgatuvchi fan. 
28.
Konvergensiya – lotincha konverger – yaqinlashtirish – tabiiy tanlanish natijasida kelib chiqishi 
har xil organizmlarning bir sharoitda o’xshash bo’lishi. 

---

101 
29.
Makroevolyutsiya – yunoncha macros – katta + evolyutsiya. Turdan yuqorigi sistematik 
guruhlarda ro’y beradigan evolyutsion jarayon. 
30.
Rudiment – lotincha redutsere orqaga qaytish – Evolyutsion jarayonda organlar hajmining 
kichrayishi, sonining kamayishi, funksiyasining yo’qolishi. 
31.
Embriologiya – yunoncha ebmrion, murtak - logiya – fan. Organizmlarni embrional 
rivojlanishini o’rgatuvchi fan. 
32.
Filogenez – yunoncha – avlod. Tarixiy rivojlanish. 
33.
Aramorfoz – yunoncha airo – yuksalish, morfoz – shakl, organizmlar tuzilishi, hayot faoliyatining 
yuksalishi. 
34.
Degeneratsiya – lotincha degenerare – tubanlashishi. Organizmlarning murakkab tuzilishdan 
sodda tuzilishga o’tishi. 
35.
Deoadaptatsiya – yunoncha idios – o’ziga xos, lotincha adaptio – moslanish. Organizmlarning 
muhit sharoitiga moslanishi. 
36.
Avtotrof – organizmlarning fotosintez yoki ximosintez yo’li bilan havo va tuproqdagi noorganik 
moddalardan foydalanib oziqlanishi.
37.
Antropogen ta’sir – inson xo’jalik faoliyati natijasida tabiat va uning resurslariga ko’rsatadigan 
ta’sir. 
38.
Biomassa – tirik organizmlarning ma’lum maydon birligiga to’g’ri keluvchi og’irlik yoki 
energiya birliklaridagi ifodalaydigan umumiy vazni. 
39.
Gomeostaz – murakkab moslanish reaksiyalari yordamida tibbiy tizimlarning dinamik 
harakatidagi muvozanatini tuzilishi: modda va energiya tarkibi, ichki xususiyatlari. 
40.
Dominant – jamoatdagi miqdor jihatidan ko’p bo’lgan hukmron tur. 
41.
Simbioz – organizmlarning aloqa shakllaridan biri. Bunda har ikki organism birgalikda yashab 
o’zaro foyda ko’radi. 
42.
Allel genlar – juft genlar. 
43.
Bakteriya – bakterion – tayoqcha, shakllangan yadroga ega bo’lmagan prokariotlar. 
44.
Blastula – ko’p hujayrali organizmlar embrion taraqiiyotining bir qavatli bosqichi, ko’pincha ichi 
bo’sh yumaloq shaklda bo’ladi. 
45.
Yashovchanlik – populyatsiya har bir avlodning ma’lum vaqt orasidagi o’rtacha saqlanib qolish 
ehtimoli. 
46.
Gametalar – gametes – er, gamete – xotin, erkak va urg’ochi jins hujayralar. 
47.
Gastrula – ko’p hujayrali organizmlar murtagining ikki qavatli rivojlanish bosqichi 
48.
Dermatit – terining yallig’lanishi. 
49.
Zigota – urug’langan tuxum hujayra. 
50.
Hujayra – “sellula” – utacha, katakcha 
51.
Prokariot – yunoncha pro – oldin, karion – yadro – eng qadimgi organizmlar. 
52.
Eukariot – “eu” – haqiqiy, yaxshi “karion” – yadro so’zlaridan olingan, haqiqiy yadroli 
organizmlar. 
53.
Endotsitoz – endo – ichkari, sito – hujayra. Hujayra ichkarisi. 
54.
Fagotsitoz – fageo – yemoq, hazm qilmoq. Yirik zarrachalar hujayra ichiga kirishi.
55.
Pinotsitoz – yunoncha pino – ichaman. Pinotsitoz har xil moddalarning eritma holiday mayday 
tomchi shaklida hujayraga kirishidir. 
56.
Ekzotsitoz – yunoncha ekzo – tashqari. Sitoplazmadagi hazm bo’lmagan moddalarni tashqariga 
chiqishi. 
57.
Gialoplazma – yunoncha – gialos – tiniq, oynasimon, plazma – suyuqlik. Sitoplazmadagi asosiy, 
rangsiz colloid sistemasi hisoblanadi. 
58.
Organoidlar – yunoncha organon – a’zo, eudos – o’xshagan. Hujayraning ma’lum tuzilishiga va 
har qaysisi o’ziga xos funksiyani bajarishga moslashgan doimiy tarkibiy qismi. 
59.
Ribosoma – ribonuklein kislota, soma – donacha so’zidan olingan. Oqsil sintezini amalgam 
oshiruvchi organoid. 
60.
Mitoxondriya – yunoncha mitos – ip, xondros – donacha. Hujayrada energiya hosil qilish 
funksiyasini bajaradi. 
61.
Plastida plastidos – hosil qiluvchi, yaratuvchi so’zidan olingan. O’simliklar uchun xos bo’lib, 
fotosintez jarayonini amalgam oshiradi. 
62.
Lizosomalar – lotincha lizeo – eritaman, soma – tana, hayvon va o’simliklarda uchraydigan 
organoidlar. Moddalarni fermentlar yordamida parchalanishi lizis deyiladi. 
63.
Sentrosoma – lotincha sentrum – markaz, soma – tana. Hujayra markazi. 

---

102 
64.
Mikronaychalar – oqsildan tuzilgan naylar 
65.
Metatsentrik – teng yelkali, tayoqchasimon. 
66.
Akrotsentrik – bir yelkasi uzun, ikkinchisi juda kalta 
67.
Submetotsentrik – bitta yelkasi ikkinchisidan uzunroq 
68.
Karioplazma – yadro shirasi 
69.
Xromosoma – yunoncha xrom – bo’yoq, soma – tana. Bo’yoqli tana. 
70.
Geteroxromatin – xromosomaning yaxshi bo’yalmagan qismi 
71.
Euxromatin – xromosomalarni yaxshi bo’yalmagan qismi 
72.
Gaploid – xromosomalarni toq to’plami 
73.
Gidrofil – yunoncha gidro – suv, fileo – sevaman. Suvda yaxshi eriydigan birikmalar guruhi. 
74.
Gidrofob yunoncha gidro – suv, fobos – qo’rqaman, yoqtirmayman. Suv yoqtirmas birikmalar 
guruhi. 
75.
Oqsillar-protein – “birinchi”, “eng muhim” degan ma’noni anglatadi. Protein yunoncha “prtos” 
termini bilan atash qabul qilingan. 
76.
Ferment – kimyoviy reaksiyani tezlashtiruvchi omil. 
77.
Replikatsiya – nusxa olish 
78.
Transkripsiya – ko’chirib yozish 
79.
Terminatorlar – tugatuvchilar 
80.
Fotosintez – fotos – yorug’lik, sintez – qo’shish. Organik birikmalarni quyosh energiyasi hisobiga 
sintezlanishi. 
81.
Mitoz – yunoncha mitoz –ip degan so’zdan olingan. – ip bo’linish. 
82.
Kariokinez – yadroning bo’linishi 
83.
Sitokinez – sitoplazmaning bo’linishi 
84.
Gametogenez – jinsiy hujayralarning rivojlanishi 
85.
Spermatogenez – urug’donda urug’ning rivojlanishi 
86.
Ovogenez – tuxum hujayraning rivojlanishi 
87.
Meyoz – kamayish. Diploid to’plamdan gaploid to’plamga o’tish. 
88.
Konyugatsiya – xromosomalar bir-biri bilan o’z xromatidalarining o’xshash qismlarini 
almashinishi. 
89.
Krossingover – xromosomalar chalkashishi 
90.