Jismoniy tarbiya

Jismoniy  tarbiyadagi  asosiy  yo‘nalishlar
Jismoniy  tarbiyada  uchta  asosiy  yo'nalishni  ajratish  m um ­
kin:  u m um iy  jism oniy  tayyorgarlik,  professional  jism oniy 
tayyorgarlik,  sport  tayyorgarligi.
Umumiy  jism oniy  tayyorgarlik  salomatlikni  m ustahkam - 
Iashga,  harakat  qila  bilish  va  malakalarni  keng  doirada 
o ‘zlashtirib  olishga,  asosiy  harakat  sifatini  rivojlantirishga,  ke- 
yingi  maxsus  tayyorgarlikni  tezroq  o'zlashtirib  olishga  qara- 
tilgandir.  Umumiy  jismoniy  tayyorgarlik  maqsadida,  jismoniy 
ta rb iy a n in g   x ilm a-xil  m a n b alarid an :  jis m o n iy   m ash q lar, 
tabiatdagi  tabiiy  sogMomlashtirish  kuchlaridan  va  gigiyenik 
faktorlardan  foydalaniladi.
U m um iy  jismoniy  tayyorgarlikda,  jismoniy  tarbiyaning 
ham ma  bosqichlari  amalga  oshirilib  boriladi,  ammo  maktab 
jism oniy  tarbiyasida,  ommaviy  jism oniy  tarbiya  ishlarida 
guruhli  va  alohida  jismoniy  mashqlar  shakllaridan  ko‘proq 
foydalaniladi.
P ro fessio n a l  jis m o n iy   ta yyo rg a rlik  bu  —  jis m o n iy  
tarbiyaning  maxsus  jarayonidir,  ya'ni  yoshlarni  aniq  mehnat 
turiga  va  mudofaa  faoliyatiga  tayyorlashdan  iborat.  Bu  yerda  faqat 
professionallikka  qaratilgan  jismoniy  mashqlar  berib  boriladi. 
Um umiy  va  professional  jismoniy  tayyorgarlikni  bir-biridan 
ajratish  shartlidir,  chunki  ular  bir-birini  o ‘zaro  to ‘ldirishga, 
kengaytirishga,  boyitishga  qaratilgan  (XII  bobga  qaralsin).
Sport  tayyorgarligi  —  jismoniy  tarbiyada  asosiy  y o ‘na- 
lishdan  iborat.  Uning  vazifasi  odam  tanlab  olgan  sport  bo ‘yicha 
yuqori  mahoratlarga  erishuvini  ta’ininlashdir.  Jismoniy  tarbiyada 
sport  tayyorgarligi  keng  qo'llash  bosqichiga  ega.  Bu  organizm­
ning  funksional  imkoniyatining  takomillashuvi  bilan  bogliq.
Jismoniy  tarbiya  yana  bir  spetsifik  yo‘nalishga  ega  —  bu 
ham   b o ‘lsa,  davolash  jismoniy  mashg‘ulot  reabilitatsiyasi, 
ya’ni  sog‘liqning  tiklanishidir.  Uning  vazifasi  —  ba’zi  ish  fao­
liyatini  yo'qotgan  kasal  a'/.olarni  jismoniy  mashqlar  orqali 
sog‘aytirish,  tiklashdan  iborat.
Jismoniy  t a ’lim  —  jismoniy  tarbiyaning  tarkibiy  qismi 
hamda  pedagogik  jarayon  bo'lib,  mazmuni  harakatga  o ‘rgatish 
va  jismoniy  madaniyat  bilimlarini  o ‘zlashtirishdir.  Atamani 
birinchi  marta  P.  F.  Lestgoft  (1837—1909)  kiritgan.
Sobiq  Ittifoq  davrida,  ya’ni  30-  yillarning  boshida  jismoniy 
tarbiya  b o ‘yicha  m etodik  q o 'llan m alarn i  ishlab  chiqarish 
bosqichi  bo‘ldi.  И.М.Кариконский  tahriri  ostida  (1940-  y.)
27

---

„Методика  физического  воспитания11  q o ‘Hanmasi  chiqdi. 
1945-yil  jism oniy  tarbiya  haqidagi  fan,  ayniqsa,  gurkirab 
rivojlandi.
Jismoniy  tarbiya  nazariyasi  va  metodikasi  bo‘yicha  nashr 
etilgan  katta  darsliklar,  qo ‘llanmalar  vujudga  keldi.  V.V.Belino- 
vicli,  K.X.Grantin,  A.D.Novikov,  L.P.Matveyev,  fiziologiya 
b o 'y ic h a   A .N .K restovikov,  A .G .G a n d e ls m a n ,  V.S.Farfel, 
psixologiya  bo ‘yicha  A.S.Puni,  P.A.Rudik.  Abdulla  Avloniyning, 
„Turkiy  Guliston  yoxud  Axloq“ ,  Abdurauf  Fitratning,  ,,Oila“ 
asarlarida  ham  jismoniy  tarbiyaga  katta  e ’tibor  berilgan.
J is m o n iy   ta rb iy a   t i z im in in g   d a s t u r - n o r m a t i v   asosi, 
jismoniy  tarbiya  bo ‘yicha  davlat  dasturi  ishlab  chiqildi.
Jismoniy  tarbiya  dasturi  maktabgacha  tarbiya  yoshidagi 
m u assasalarda  (yasli,  b o g ‘ch a),  u m u m t a ’lim  va  maxsus 
maktablarda,  o ‘rta  maxsus  va  oliy  o ‘quv  yurtlari,  mudofaa 
qurolli  kuchlari  va  boshqalar  mavjud.
Davlat  dasturi  muntazam  ravishda  takomillashib  borib, 
har  xil  guruhlar  uchun  jismoniy  tayyorgarlik  darajasini  bel- 
gilab  boradi.
1935-  yilda  sobiq  SSRI  da  birinchi  bor  jismoniy  tarbiya' 
tasnifl  yaratildi,  uning  mazmuni  va  tarkibi  m a’lum  darajada 
o ‘zgartirildi,  takomillashib  bordi,  uning  normalari  har  to ‘rt 
yilda  o ‘tkaziladigan  olimpiada  o ‘yinlaridan  so‘ng  a n ’anaviy 
ravishda  o ‘zgarib  kelmoqda.  Oxirgi  to ‘rt  yilda  m o‘ljallangan 
tasnif  xalqaro  sport  turlarining  mavjudligi  bilan  birga,  M DH  
da  yashayotgan  xalqlarning  a n ’anaviy  milliy  sport  turlarining 
mavjudligi  bilan  xarakterlanadi.
Yagona  sport  tasnifining  talablari  va  normalariga  asosan, 
sportchilarga  quyidagi  sport  razryadlari  va  unvonlari  beriladi: 
o ‘smirlarning  (uchinchi,  ikkinchi  va  birinchi)  bosqichlari.  Katta 
sportchilar  oliy  kategoriya  bo‘yicha  klassiflkatsiyalanadi:  „III 
razryadli  sportchi“ ,  „II  razryadli  sportchi“ ,  „  I  razryadli 
s p o rtc h i“ ,  „Sport  ustasiligiga  n o m z o d “ ,  „Sport  ustasi“ , 
„Xalqaro  toifadagi  sport  ustasi“ ,  ,,Grossmeyster“  (shaxmatda).
Sport  unvonlari  yuksak  faxrli  unvonlar  bo ‘lib,  umrbod  bir 
marta  beriladi  (prinsip,  qoida  buzilsa  ,  olib  ham  tashlanadi). 
Razryad  norm alari  esa,  har  yilda  bir  m arta  takrorlanib 
turilishi  kerak,  agarda  takrorlanib  turilmasa,  u  holda  razryad 
o ‘z  kuchini  yo‘qotadi.
28

---

Musobaqaning  turlari  quyidagilar:  a)  territorial  (chegara- 
langan)  musobaqalar  —  bu  musobaqaga  tashkilotlar  bosh- 
chilik  qiladi;  b)  maxsus  idoralar  (mahkamaviy)  musobaqalar
—  bunga  ko‘ngilli  sport  jamiyatlari  boshchilik  qiladi.
Territorial  musobaqada  —  sportchi  o ‘z  shahri  va  tuma- 
nining  shon-sharafini  himoya  qiladi.  Masalan,  sportchilar  bir 
shaharda  yashab  turib,  biri  yoshlar  va  o ‘smirlar  sport  mak- 
tabida,  ikkinchisi,  boshqa  jam oada,  uchinchisi  ,,Paxtakor“ 
yoki  ,,Jar“  sport  majmuyida  va  hokazolarda  shug‘ullanadilar; 
musobaqada  esa  bir-birlariga  qarshi  bellashadilar.
Majmuiy  musobaqa  bu  —  spartakiadadan  iborat.  Muso­
baqalar  yutish  xarakteriga  qarab  quyidagilarga  bo‘linadi:
a) 
ochiq  musobaqalar  (bunda  xohlagan  sport  tashkiloti 
qatnasha  oladi);  b)  berk  musobaqalar  (bunga  musobaqani 
tashkil  etgan  tashkilotdan  tashqari  hech  kim  qatnasha  ol- 
maydi).
Jismoniy  tarbiya  tizimining  ilmiy  asosi  ijtimoiy  va  tabiiy 
fanlardan  iborat  jismoniy  tarbiya  haqidagi  fanni  shartli  ravishda 
bir  necha  bosqichga  b o ‘lish  mumkin.
20-  yillar  ilmiy  g‘oyaga  qarshilar  bilan  g‘oyaviy  kurash 
bosqichi,  tarixiy-ijodiy  merosni  o'zlashlirish  bosqichi  bo ‘ldi.
Har  bir  o ‘tkaziladigan  musobaqa  o 'z   oldiga  vazifa  va 
maqsad  qo ‘yadi:  tashviqot  tartibida,  o'rtoqlik  uchrashuvlari, 
saralab  olish,  tekshirish,  tasnifli  hamda  ko'rgazmali  boMadi.
Natijalarni  aniqlash  uchrashuvlari  uch  sistemada  olib 
boriladi:  doiraviy  sistema,  olimpiya  sistemasi,  aralash  sistema.
Musobaqani  o ‘tkazish  ucluin  tashkiliy  komitet  (komis- 
siya)  tuziladi,  bu  komissiya  m usobaqa  nizom ini  tuzadi, 
musobaqaning  maqsad,  vazifasini,  qachon,  qayerdaligini  va 
boshqa  komissiyalarning  vazifalarini  belgilaydi.
I.  Xo‘jalik  komissiyasi  —  musobaqaga  joy,  asbob-anjom- 
larni  tayyorlaydi  va  qatnashchilarni  yotoq,  oziq-ovqat  bilan 
ta ’minlaydi.
II.  Tashkilotchi  komissiya  —  musobaqa  to ‘g‘risidagi  afisha, 
e ’lonlarni  tarqatadi.  Musobaqa  dasturini,  taklif 
biletlarini 
tayyorlaydi.  Musobaqa  natijalarini,  matbuot  orqali  ommaga 
yetkazadi.
III.  Mandat  komissiyasi  —  musobaqa  qatnashchilarining 
soni  va  hujjatlari  bilan  birm a-bir  tanishib  chiqadi,  s o ‘ng 
sportchiga  musobaqada  qatnashishiga  ruxsat  beradi.
29

---

IV. 
Shifokorlar  komissiyasi  —  musobaqa  qatnashchilarini 
doimo  tekshirib,  nazorat  qilib  boradi.
Bu  komissiyalar  musobaqa  davomida  va  undan  so'ng  bosh 
hakam  kollegiyasiga  axborot  beradi.