Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

11.2. Xarakatni ko‘rsatish orqali xis qildirish usuliyatlari 
 
Bu guruxdagi usuliyatlar shuullanuvchilarga xarakat faoliyatini bajarilishni ko‘rish va eshitish orqali taomin-
laydi. Ko‘rish, bajarilayotgan payitdagi eshitish xam shuulla-nuvchilarda xarakat faoliyati xaqida xar tomonlama keng 
tasavvur xosil qiladi, bu navbatdagi takrorlash uchun taxminiy asosni kengaytiradi. Ko‘rgazmali xis qildirish nisbatan 
chuqurroq, tezroq va puxtaroq o‘zlashtirishga imkoniyat beradi, o‘zlashtiriladigan xarakat faoliyatiga qiziqishni 
orttiradi. Bolalarni o‘qitishda ko‘rgazmali xis qildirishda muxim rolp o‘ynaydi, chunki ularda taqlid qilish, tirik 
misollarga bevo-sita ijroni ko‘rishga intilish juda kuchli rivojlangan.  
Ko‘rsatib xis ettirish shundagina qo‘l keladiki, qachonki, mashqni ijrosini ko‘rish orqali qabul kilinayotgan 
xarakat faoliyati strukturasi tushunarli va o‘quvchi ongiga yetgan bo‘lsa, ular taolim jarayonidagi faol va samarali 
faoliyatga turtki bo‘ladi. Agarda, shuullanish jarayoni jonsiz, faoliyatlar nomigagina bajarilishi mumkin, bunda 
o‘quvchilar passiv ijrochiga aylanadi. Natijada o‘rganuvchi o‘zining xarakat faoliyatini taxlil qilishga xarakat qilmay, 
diqqat eotiborini xarakatning tashqi tomoniga ko‘rinishiga qaratadi xolos, bu o‘z navbatida, psixik jarayonlarning 
aktivligini pasaytiradi, fikirlashning bir tomonlama bo‘lishiga olib keladi.  
Xarakat faoliyatining o‘qituvchi (yoki o‘quvchi) tomonidan namoyish qilnishi jismoniy tarbiya taolimida 
zaruriy keng tarqalgan usuliyatlardan xisoblanadi.  
O‘quvchining ongi unga ko‘rgazmali singdirilganiga taqlid qilib o‘rganish taxlil qila olish qobiliyatiga boliq. 
Agar o‘quvchi ko‘rganini taxlil qila olsa va u taxlilga o‘rgatilgan bo‘lsa, unda taqlid qilish o‘quvchining bilimi, 
o‘zlashtirish qobiliyatini o‘sishi uchun samarali usullardan biriga aylanadi. O‘qituvchining so‘zisiz taqlid qilish 
“ko‘rginu bajar” prinsipi asosida o‘qitishi, ko‘rgan mashqini bajarilishini tushunmay, fikrlamay mantiqsiz takrorlashga 
aylanadi. Natijada o‘quvchi o‘qituvchisi ko‘rsatganini ko‘r-ko‘rona bajaradigan, xarakat fao-liyatlarining asosiy 
qonuniyatlarining anglamaydigan ijrochi-lariga aylanib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim. 
Ko‘rganiga taqlid qilish asosan o‘quvchining yoshi va jis-moniy tayyorgarligi darajasiga boliq. Kichik maktab 
yoshidagi bolalarda taqlid qilishga intilish, sinchkovligi, qiziquvchan-ligi orqali sodir bo‘ladi (asosan, kattalarga 
o‘xshashga urinish), katta maktab yoshidagi bolalarda esa xarakat faoliyatiga ongli munosabat, xarakat texnikasini 
tushunib, osonroq va tezroq egallashga intilish asosida sodir bo‘ladi.  
Ko‘rganiga taqlid qilishning samaradorligi to‘rt fakto-riga boliq: 
1) o‘quvchilarning taqlid qilishga tayyorligi, ularning tayyorgarligi darajasining taqlid qilinadigan oboektning 
o‘rganishdagi qiyinchiligiga muvofiqligi, shunga ko‘ra, jismo-niy mashq ijrosi qiyinligi shunday darajada bo‘lsinki, 
uni egallash uchun o‘quvchidan faqat maksimal zo‘riqish talab qilinsin; 
2) o‘quvchilarning taqlid oboekti xaqidagi tasavvurlarini to‘laligi;  
3) o‘quvchida qiziqishga sabab bo‘ladigan taqlidning taolimga xos tub motivi uchun imkon yaratish, uni 
moxiyati darajasini farqlay bilash; 
4) o‘quvchini taqlidga xoxishi, kuzatayotganini aktiv takrorlash (V.V. Belinovich, 1958).