Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida jismoniy yuklamalarni me’yorlashni fiziologik asoslash


Tezkor chidamlilik va uni rivojlantirish yo’llari



Download 371 Kb.
bet5/8
Sana29.12.2021
Hajmi371 Kb.
#77110
1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
Jismoniy tarbiya mashg`ulotlarida qo`llaniladigan jismoniy tarbiya metodlari

Tezkor chidamlilik va uni rivojlantirish yo’llari. O’quvchilarning asosiy jismoniy sifatlarini rivojlantirishda dastavval ularning har tomonlama va maxsus jismoniy rivojlanish jarayonlariga asosiy e’tibor qaratish lozim. Shu asosida bolalar va o’smirlarning jismoniy tayyorgarligi maxsus va umumiy jismoniy tayyorgarlikka bo‘linadi.

O’quvchilarda mashg‘ulot jarayonlarining tayyorgarlik davrlarining boshlang‘ich guruhlarida har tamonlama jismoniy rivojlanishi va jismoniy sifatlarini shakllanishini nazorat qilish va ularni tahlil qilish to‘g‘risida ilmiy uslubiy adabiyotlarda berib o‘tilgan. Har tomonlama jismoniy rivojlanish, sog‘liqni mustahkamlash va sportda muvaffaqiyat qozonish uchun jismoniy va ma'naviy-irodaviy fazilatlarning asosiylarini rivojlantirish va tarbiyalash zarur bo’lib hisoblanadi. Ana shu jismoniy va ma'naviy-irodaviy fazilatlarning asosiylarini rivojlantirish va tarbiyalash yengil atletikachilar tayyorgarligining muhim qismi bo’lib hisoblsnsdi.

Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikda kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik va egiluvchanlikni rivojlantiruvchi mashqlar asosiy rol o‘ynaydi. Xuddi shu jismoniy fazilatlar o’quvchining butun organizmidagi organlar va tizimlar ish qobiliyatiga asoslanib, uning harakat qilish imkoniyati aks etadi.

Tezkor chidamlilikni oshirib borish o’quvchilarga katta hajmdagi mashg‘ulot yuklamasini bajarish uchun ham zarur hisoblanadi. U inson organizmi va tizimlarining, ayniqsa markaziy nerv tizimi, yurak-qon tomir, nafas olish tizimlari va muskul apparatning tayyorlik darajasiga, sport texnikasining takomil darajasiga va harakatlarini tejamli bajara olishga ham bog‘liq bo’ladi.

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, chidamlilik umumiy va maxsus bo‘ladi. Umumiy chidamlilik – har qanday kishining umumiy jismoniy rivojlanishining tarkibiy qismi bo‘lib, avvalo markaziy nerv tizimidagi, yurak – qon tomir, nafas olish va boshqa tizimlardagi jiddiy ijobiy o‘zgarishlarning natijasi bo’lib hisoblanadi. Jismoniy mashq turlarining xususiyatiga qarab sportchiga maxsus chidamlilik kerak bo’ladi.

Ma'lumki, qisqa masofaga yuguruvchi marafoncha yugurishda, marafonchi esa 400 m tez yugurishda chidamsiz bo’lib hisoblanadi. Ko‘p soatli musobaqaga bardosh bera oladigan langarcho‘p bilan sakrovchi, 1500 m ga yugurishda chidamsiz bo‘lib chiqishi ham mumkin. Har bir turdagi chidamlilikning o‘ziga xosligi shu qadar zo‘rki, uning har biri uchun o‘z metodikasi bo‘lishi kerak. Lekin tezkor chidamlilik qobiliyati ko‘proq o‘rta masofalarga ya'ni 800 m.ga va 1500 m.ga yugurishda katta rol o‘ynaydi.

Tayyorgarlik darajasi yuqori bo‘lgan yuguruvchilar va tez yuruvchilarning umumiy chidamlilikni oshirish uchun yugurish masofalari 20-30 km gacha yetishi mumkin. Bunda yugurishlari bor mashg‘ulotlar haftada 3 marta, eng kuchli stayerlarda esa tayyorlov davrining 3-5 oyi davomida haftada 6-7 marta o‘tkaziladi. Umumiy chidamlilik asosan tayyorlov davrida rivojlantiriladi, musobaqa davrida esa faqat saqlab boriladi.

Tezkor chidamlilik yengil atletikachilarning umumiy ish qobiliyati tezroq bajarishda va ularning sog‘liq darajasini belgilash bilan birga maxsus chidamlilikni rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. U qancha yuqori bo‘lsa, shu asosida tezkor chidamlilik ham shuncha yaxshi rivojlanadi.

Tezkor chidamlilikni ma'lum bir tartibda rivojlantirish kerak. Oldin (tayyorlov davrida) tezkor chidamlilikni rivojlantirishga, keyin (musobaqa davrida) maxsus chidamlilikni rivojlantirishga ko‘proq e'tibor beriladi. Bu bilan birga tayyorlov davrida ham maxsus chidamlilik rivojlanaveradi, musobaqa davrida esa tezkor chidamlilik darajasi yuqori bo‘lsa, bu qo‘l kelishi mumkin.

Sakrovchilar va uloqtiruvchilarning tezkor chidamliligini rivojlantirishning asosiy yo‘li – tanlab olingan yengil atletika turini, qisman esa maxsus mashqlarni ko‘p martalab bajarish bo’lib hisoblanadi.

Ko‘p kurashchining tezkor chidamliligi a'lo darajadagi umumiy chidamlilikka, qisqa masofaga yugurishdagi maxsus chidamlilikka, shuningdek, ko‘p kurashga kirgan hamma mashqlar texnikasining mukamalligiga asoslanadi.

Maxsus chidamlilik yengil atletikaning hamma turida sportchi organ va tizimlarining maxsus tayyorgarligi qanchalik yuqori ekanligi bilan aniqlanadi.

Turli masofalarga yuguruvchilarning maxsus chidamliligini rivojlantirish metodikasida tegishli farq mavjud bo’lib, u avallo a’zo, tizim va butun organizmdagi yugurish jadalligi va yugurish qancha davom etishiga bog‘liq boladi. Bunda kislorodga bo‘lgan talabning uni iste'mol qilinishiga nisbatini hisobga olish ayniqsa muhim tadbirlardan biri bo’lib hisoblanadi.

Ma'lumki, organizmning va ayniqsa bosh miya nerv to‘qimalarining ish qobiliyati kislorod bilan ta'minlashga bog‘liq bo’ladi. Kislorod yetishmasa (ayniqsa, davom etadigan ish paytida), ish qobiliyati kamayib ketadi. Shuning uchun ham organizmni kislorod bilan ta'minlaydigan nafas olish va yurak-qon tomir tizimlarining ahamiyati juda katta hisoblnadi.

Odam fiziologiyasi nuqtai nazardan tez yuruvchilar bilan uzoq va o‘ta uzoq masofalarga yuguruvchilarning maxsus chidamliligi ko‘p jihatdan organizmning uzoq vaqtgacha kislorodga bo‘lgan talabi va uni iste'mol qilishda muvozanat saqlay olish imkoniyati, ya’ni «turg‘unlik holati» bilan belgilanadi. Bu yurish, uzoq va o‘ta uzoq masofalarga yugurish vaqtida kislorod iste'mol qilish, tomir urish tezligi, qonning minutlik hajmi uzoq vaqt davomida bir xil darajada saqlanishida ham ko‘rinadi. Mana shunday «turg‘unlik holati» ga qaramasdan, charchoq asta-sekin ortib borib, sportchi masofani qattiq charchoq alomatlari bilan tugallaydi. Buning asosiy sababi shundan iboratki, bosh miyadagi yurish va yugurishni belgilab beradigan nerv to‘qimalari faoliyati vaqtincha susayadi.

Tabiiyki, sportchi yugurishni o‘z imkoniyatidan ortiq tezlik bilan boshlasa, charchash tez sodir bo‘lib, u tezlikni kamaytirishga yoki yugurishni to‘xtatishga majbur bo‘ladi.

Bunda kislorodga bo‘lgan talab iste'mol qilinayotganidan ortib ketadi-da, muskullargina emas, balki bosh miyaning nerv to‘qimalari ham kislorod bilan yetarli ta'minlanmaydi. Bu esa sportchining ish qobiliyatini kamaytirmay qo‘ymaydi.

O‘rta masofalarni yaxshi natijalar bilan o‘tish uchun sportchini, nafas olish va yurak-qon tomir tizimlarining funksional imkoniyatini oshirish kerak. Buning uchun mashg‘ulot paytida organizmga ko‘proq talab qo‘yish va harakat tezligini oshirish natijasida kislorodga bo‘lgan talab ortiqroq bo‘lganga nisbatan «turg‘unlik holati» ni saqlab qolishga erishish muhim bo’lib hisoblanadi. Bunday mashg‘ulotga, avvalo, sportchi ayni vaqtda butun masofa oxirigacha hech kamaytirmay yeta oladigan tezlikka nisbatan 3-4% ortiqroq tezlikda yugurishni kiritish kerak bo’ladi.

O‘rtacha masofalarga yugurish dastlabki 1-2 minut ichida kislorod iste'mol qilinishi keskin ortishi bilan xarakterlanadi. Ko‘p o‘tmay bu eng yuqori darajaga yetib, ozroqqina vaqt davomida o‘zgarmay turadi. Lekin kislorod iste'mol qilinish miqdorining bunday «turg‘unlik holati» organizm kislorod iste'mol qilinishi nihoyasiga taqalib, bunday ortiq iste'mol qilinishning iloji bo‘lmaganini natijasi bo’lib hisoblanadi.

Shunday qilib, o‘rtacha masofaga yugurishda kislorodga bo‘lgan talab, uni iste'mol qilish darajasidan ortadi, ya'ni kislorod qarzi hosil bo’ladi. Yugurish tezligi qancha yuqori bo‘lsa, qarz shuncha ko‘payib, charchoq tezroq boshlanadi. Kislorod yetishmasligi bunga nisbatan eng sezgir bo‘lgani uchun, birinchi galda markaziy nerv tizimiga salbiy ta'sir qiladi.

O‘rtacha masofalarga yuguruvchilarning asosiy vazifasi – maxsus chidamlilikni yaxshilash, shunga moslab a’zo va tizimlarni rivojlantirib, ular funksiyalarini takomillashtirishdan, shuningdek, organizmni kisloroddan tejamli va samarali foydalanishga o‘rgatish bo’lib hisoblanadi. Bunga esa kamaytirilgan masofaga musobaqada ko‘rsatilmoqchi bo‘lgan tezlikdan ortiq tezlikda yugurishni takrorlash bilan erishiladi. Bunday takror yugurishlarda ancha ko‘p «kislorod qarzi» hosil bo‘ladi, a’zo va tizimlarga talab ortadi. Yetarli darajada uzoq vaqt mashq qilib yurgandan keyin, yugurish tezligi yuqori bo‘lishi natijasida paydo bo‘ladigan keskin charchay boshlashga qarshi kurash qobiliyatini o‘stirgan yuguruvchi, mashg‘ulotdagidan uzoqroq davom etsa ham, jadalligi kamroq ishni osonroq bajaradi.

Agar yugurish tezligi musobaqadagidan yuqori bo‘lsa, o‘zgaruvchan yugurish 800-1500 m ga yugurish mashg‘ulotsida ham foydali ekan. Lekin o‘rtacha masofada yugurishda maxsus chidamlilikni oshirish uchun takroriy usul (masalan, 800 m ga yuguruvchilar odatda 400-600 m ga yugurishni, 1500 m ga yuguruvchilar esa 800-1000 m ga yugurishni takrorlaydilar) qo‘llaydilar. Takror yugurishlar o‘rtasida 15-20 min dam olgan ma'qul, bu keyingi takror yugurishlarni ham yuqori tezlikda bajarish uchun kerak bo‘ladi.

100 va 200 m ga yugurganda charchoq tez o‘sib borishning eng muhim sababi bosh miya nerv to‘qimalaridagi o‘zgarishlar bolib hisoblanadi. Maksimal zo‘r berishlar paytida, ayniqsa gipoksemiya sharoitida, asabga juda qattiq zo‘r keladi. Ish qobiliyati tezda pasayib ketishi ham shu sababli kelib chiqadi. Agar yuguruvchi juda katta zo‘r berayotganiga qaramay, haddan tashqari qattiq kuchanmasdan bemalol yengil yugursa 100 va 200 m ga yugurishda ham charchoq sekinroq ko‘payadi.

Charchashni kamaytirish uchun tegishli qobiq jarayonlarini va nerv–muskul apparatini takomillashtirish, muskullardagi biokimyoviy jarayonlar foydasini oshirish, kisloroddan yaxshiroq foydalanish kerak bo’ladi. Katta tezlikdagi yugurish paytida energetik moddalar juda tez parchalanib, muskullardagi hamma biokimyoviy jarayonlar qariyb kislorodsiz sharoitda o‘tganligi uchun 100-200 m ga yugurishdagi chidamlilikni oshiradigan a’zo va tizimlarni faqat shu sharoitning o‘zidagina rivojlantirish mumkin bo’ladi.

Demak, sprintda zarur bo‘lgan chidamlilikni kichik tezlikda yugurish bilan to‘liq taraqqiy ettirish mumkin emas.

Masofa qancha uzun bo‘lsa, bir sportchining o‘zida o‘rta hisobidagi vaqt bilan 100 m ga o‘rtacha yugurishdagi eng yaxshi natija o‘rtasidagi farq shuncha katta bo‘ladi.

Tabiiyki, mashqlarning turi va davomiyligi shiddatga bog‘liq, u qanchalik yuqori bo‘lsa, harakat davomiyligi shuncha qisqa bo‘ladi va aksincha past bo‘lsa uzoq muddatli bo‘ladi. Masalan, maksimal tezlikda yugurish davomiy bo‘lmaydi. U bir necha o‘n sekund davom etishi mumkin va bu vaqtda 100 – 200 m dan uzoq bo‘lmagan masofalar bosib o‘tiladi. Agar odam uzoq masofaga yuguradigan bo‘lsa, u tezligini pasaytiradi.

Turli masofalarga yugurish bo‘yicha jahon rekordlari tahlil qilinganda, «tezlik – vaqt» bog‘liqligi to‘rt to‘g‘ri chiziqli qismga ajralishini aniqlagan, bu qismlar nisbiy quvvat bo‘laklari deb atalgan: maksimal, submaksimal, katta va o‘rtacha quvvat bo‘laklari bo’lib hisoblanadi. Har bir bo‘lak o‘z ichiga amaliyotda mavjud bo‘lgan qisqa, o‘rta, uzoq va o‘ta uzoq masofalar guruhlarini o’z ichiga oladi.

Bir qator olimlar (M.Ya.Nabatnikova, 1982; Yu.G.Travin, 1983; V.K.Balsevich, 1987) tomonidan taklif etilgan quvvat bo‘laklari klassifikatsiyasiga jahon rekordlarining o‘sishi munosabati bilan bir necha marta aniqliklar kiritilgan va takomillashtirilgan. «Rekordlar egrisi», birinchidan, 4 qismga emas, undan ko‘proq bo‘laklarga bo‘linar ekan. Masalan, M.Ya.Nabatnikova submaksimal quvvat bo‘lagini ikki kichik bo‘lakka ajratishni taklif qilgan: davomiyligi 15 s.dan 40 s.gacha va 40 s.dan 2 daq.gacha bo’lgan davrlar bo’lib hisoblanadi. O‘rtacha quvvat bo‘lagi ham ba'zida ikki qismga ajratiladi – uglevod nafas olish va yog‘ nafas olish bo‘laklaridan iborat bo’ladi. Ikkinchidan, turli yoshdagi, jinsdagi va tayyorgarlikdagi odamlarda ishning vaqt chegaralari har bir bo‘lakda ma'lum farqqa ega bo’ladi.

Turli yoshdagi odamlarning davriy mashqlardagi har xil nisbiy quvvat bo‘laklarining vaqt tavsifistikalari keltirilgan. Nisbiy quvvat bo‘laklarida turli yoshlarda vaqt oraliqlarini bilish muhim amaliy ahamiyatga ega. Mazkur ma'lumotlar mashg‘ulotlar vaqtida tezlik yuklamalarini me'yorlash uchun belgi bo‘lib xizmat qiladi.

Turli quvvat bo‘laklariga (100 m ga va 10000 m ga yugurish) tegishli bo‘lgan davriy mashqlarda charchashning fiziologik mexanizmlari keskin farqlanishi aniqlangan. Shu bilan birgalikda, agar mashqlar bir bo‘lakka tegishli bo‘lsa (masalan, 100 va 200 mga yugurish), charchash va tabiiyki, chidamlilik mexanizmlari ko‘p jihatdan bir xil bo‘ladi. Uning rivojlanish darajasiga boshqa omillar ham ta'sir ko‘rsatadi. Inson organlari va organizmi tizimlaridagi farqlar tezlik chidamliligini rivojlantirish usuliyatini belgilaydi.


Download 371 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish